Statystki pokazują, że niemal jedna trzecia małżeństw kończy się rozwodem. Nie jest to jednak jedyna możliwość kiedy związek napotyka problemy. Polskie przepisy przewidują bowiem jeszcze możliwość orzeczenia przez sąd separacji. Czym się ona różni od rozwodu?

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego (Rocznik Demograficzny) wynika, że w 2020 r. orzeczono w Polsce 720 separacji, natomiast rozwodów aż 51 164. To pokazuje, że ta druga instytucja cieszy się znacznie większym zainteresowaniem. Czym się one jednak od siebie różnią?

Czym jest separacja?

Często możemy się spotkać ze stwierdzeniem, że separacja jest tylko czasowa, a rozwód jest na stałe. Nie jest to do końca prawdą, bowiem separacji nie orzeka się na określony czas, lecz bezterminowo. Możliwe jest jednak jej zakończenie na zgodny wniosek małżonków, bądź w razie orzeczenia rozwodu.

Pojęcie separacji pojawia się również często w stosunku do małżonków, których pożycie się nie układa. Z różnych powodów nie zamieszkują ze sobą lub prowadzą własne życie, niezależne od współmałżonka. I to już prędzej oddaje to czym jest separacja. Tutaj jednak należy odróżnić separację faktyczną od prawnej. Polskie przepisy nie normują bowiem tej pierwszej i nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych. Ponadto w jej trakcie trwają wszystkie skutki wynikające z zawarcia małżeństwa, w szczególności obowiązek małżonków wzajemnej pomocy i zaspokajania potrzeb rodziny. Ta druga zaś musi zostać potwierdzona przez sąd, który będzie w toku postępowania badał czy zostały spełnione ustawowe przesłanki do jej orzeczenia.

Kiedy zatem sąd będzie mógł orzec separacje?

Zgodnie z treścią art. 61(1) par. 1: jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację.

Przesłanką, którą będzie badał sąd jest zatem zupełny rozkład pożycia. Co należy przez to rozumieć?

Rozkład ma charakter zupełny, jeżeli ustały więzi fizyczne, duchowe i gospodarcze małżonków. Zachowanie co najmniej jednej z tych więzi będzie skutkowało brakiem możliwości orzeczenia separacji.

Więź duchowa polega na wzajemnym pozytywnym stosunku uczuciowym małżonków, szacunku, zaufaniu, szczerości, lojalności, wyrozumiałości, na respektowaniu osobistych cech małżonka, uwzględnianiu jego osobistych potrzeb oraz gotowości do ustępstw oraz kompromisów (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia z dnia 6 lutego 2002 r., V CKN 741/00).

Z kolei przez więź gospodarczą należy rozumieć wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego. Fizyczna zaś, najprościej to ujmując, na pożyciu małżeńskim.

Sąd w trakcie postępowania będzie ustalał również okoliczności dotyczące rozkładu pożycia (art. 441 Kodeksu postępowania cywilnego).

Jakie skutki wywołuje separacja?

Orzeczenie separacji przez sąd wywołuje następujące skutki:

  • między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa,
  • odsunięcie od dziedziczenia ustawowego,
  • uchylenie domniemania, że dziecko urodzone podczas separacji jest dzieckiem męża,
  • adnotację w akcie małżeństwa.

Kiedy nie można orzec separacji?

Mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków.

Co jeśli w sytuacji jeśli jeden z małżonków żąda orzeczenia rozwodu, a drugi separacji? W tym przypadku sąd powinien wydać wyrok rozwodowy, o ile żądanie to jest uzasadnione.

Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.

Czym się różni rozwód od separacji?

Na pierwszy rzut oka skutki rozwodu i separacji są podobne. Istnieją między nimi jednak pewne różnice.

Pierwszą z nich jest to, że teoretycznie łatwiej jest uzyskać orzeczenie o separacji. Przy rozwodzie jest badana, poza wspomnianym już zupełnym rozkładem pożycia, również przesłanka trwałości owego rozkładu.

Z założenia separacja może bowiem doprowadzić do pojednania małżonków lub dać im czas na ułożenie relacji osobistych i majątkowych gdyby powrót do wspólnego pożycia okazał się niemożliwy.

Warto w tym miejscu przytoczyć tezę z wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach, który stwierdził, że rozkład pożycia jest trwały jeżeli ustały wszystkie więzi łączące małżonków, zupełny jeżeli więzi te ustały na tyle dawno, że wedle zasad doświadczenia życiowego powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi (wyrok z dnia 12.03.2010 r., I ACa 51/10).

Kolejną różnicą, najważniejszą, jest to, że w przypadku orzeczenia separacji nie jest możliwe zawarcie małżeństwa, bowiem obecne nie zostało rozwiązane i trwa nadal. W przypadku rozwodu nie ma takiej przeszkody.

Jednakże w przypadku separacji, na zgodne żądanie małżonków sąd orzeknie o jej zniesieniu i małżonkowie mogą wrócić do wspólnego pożycia. Tak jak wcześniej, przed separacją. W przypadku rozwodu nie ma takiej „prostej” ścieżki. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie aby ponownie te same osoby wstąpiły w związek małżeński, ale rozwodu, jak w przypadku separacji, znieść się nie da.

Ponadto w przypadku separacji, jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie obowiązani są do wzajemnej pomocy.

Kolejną różnicą jest powrót małżonka do poprzedniego nazwiska, jakie nosił przed zawarciem małżeństwa. W przypadku rozwodu może on wówczas, w ciągu 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, złożyć stosowne oświadczenie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. W przypadku separacji przepisy nie przewidują takiej możliwości.