Zapadły wyrok skazujący, od którego nie przysługuje już żaden środek zaskarżenia, w zasadzie rozstrzyga już kwestię winy oskarżonego. Ostatnią deską ratunku, z której decyduje się skorzystać wielu skazanych jest prośba o ułaskawienie kierowana do Prezydenta. Jest to dla wielu jedyna szansa na wyjście z więzienia. Czy warto ubiegać się o ułaskawienie i jak wygląda procedura?

Zacznijmy od tego, na czym polega ułaskawienie. Prawo łaski to prerogatywa prezydencka przewidziana w art. 139 Konstytucji, umożliwiająca uwolnienie skazanego od skutków karnych orzeczonego względem niego wyroku sądu.

„Przedmiotem postępowania o ułaskawienie jest możliwość okazania skazanemu, tj. osobie, której odpowiedzialność karna została już prawomocnym wyrokiem sądu przesądzona, szczególnego aktu łaski. Ponieważ jednak powodem ułaskawienia nie może być żadna okoliczność dotycząca popełnionego przestępstwa ani podważenia ustalenia odpowiedzialności karnej, tym samym skazany nie korzysta już z prawa do obrony” (postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 lutego 2007 r., sygn. Ts 47/06).

Zasadniczo ułaskawienie może przybrać następujące formy:

darowanie w całości zarówno kary, jak i środka karnego;

  • darowanie tylko niektórych spośród wymierzonych skazanemu i niewykonanych jeszcze kar i środków karnych;
  • zmniejszenie lub złagodzenie (w tym zamiana na łagodniejszy rodzaj) zarówno kary, jak i orzeczonych środków karnych;
  • warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej lub pozostałej do odbycia kary;
  • warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary, czy też wcześniejsze uznanie, iż nastąpiło zatarcie skazania;
  • zniesienie obowiązku naprawienia przez skazanego szkody wyrządzonej przestępstwem, nałożonego przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary na podstawie art. 72 § 2 k.k.;
  • darowanie lub zmniejszenie obowiązków nałożonych na skazanego w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary, o których mowa w art. 72 § 1 k.k.;
  • zwolnienie od dozoru, chociażby jego orzeczenie było obowiązkowe;

Prezydent RP jest jednak związany dolnymi i górnymi granicami danego rodzaju kary lub środka karnego, a także nie może dokonać zmiany na karę lub środek karny, których w ogóle nie przewiduje Kodeks karny. Należy przy tym zaznaczyć, że ułaskawienie nie zmienia treści wyroku sądu, ani też nie podważa winy skazanego.

Kto może złożyć prośbę o ułaskawienie?

Prośbę o ułaskawienie może wnieść sam skazany, ale także jego krewni w linii prostej, przysposabiający lub przysposobiony, rodzeństwo, małżonek i osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu, jak również osoba uprawniona do składania na jego korzyść środków odwoławczych (art. 560 §1 k.p.k.).

Gdzie składa się prośbę o ułaskawienie i jak wygląda procedura?

Przedstawia się ją sądowi, który wydał wyrok w pierwszej instancji. Sąd ma 2 miesiące na jej rozpatrzenie od daty jej otrzymania. Jeśli chodzi o skład sędziowski rozpatrujący prośbę, to musi być on taki sam jak przy orzekaniu wyroku. Dotyczy to przede wszystkim składu liczbowego co do ilości sędziów i ławników, ale w miarę możliwości także powinny to być te samy osoby, które brały udział w wydawaniu wyroku. Pamiętajmy, że prośbę o ułaskawienie można w każdej chwili cofnąć.

Jeżeli w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał tylko sąd pierwszej instancji i wyda on opinię pozytywną - przesyła on Prokuratorowi Generalnemu akta sprawy lub niezbędne ich części wraz ze swoją opinią, a w razie braku podstaw do wydania opinii pozytywnej - pozostawia prośbę bez dalszego biegu.

Jeżeli w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał także sąd odwoławczy, sąd pierwszej instancji przesyła mu akta lub niezbędne ich części wraz ze swoją opinią. Sąd odwoławczy pozostawia prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy, gdy wydaje opinię negatywną, a opinię taką wydał również już sąd pierwszej instancji. W innych przypadkach sąd odwoławczy przesyła Prokuratorowi Generalnemu akta wraz z opiniami.

Jeżeli prośbę o ułaskawienie choćby jeden sąd zaopiniował pozytywnie, Prokurator Generalny przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej prośbę o ułaskawienie wraz z aktami sprawy i swoim wnioskiem.

Gdzie składa się prośbę o ułaskawienie?

Prośbę o ułaskawienie skierowaną bezpośrednio do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej przekazuje się Prokuratorowi Generalnemu w celu nadania jej biegu.

Ponowna prośba o ułaskawienie, wniesiona przed upływem roku od negatywnego załatwienia poprzedniej prośby, może być przez sąd pozostawiona bez rozpoznania. Warto mieć na uwadze, że postępowanie o ułaskawienie może zostać wszczęte także z urzędu przez Prokuratora Generalnego, który może żądać przedstawienia sobie akt sprawy z opiniami sądów albo przedstawić akta Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej nawet bez zwracania się o opinię.

Jeśli szczególnie ważne powody przemawiają za ułaskawieniem, zwłaszcza gdy uzasadnia to krótki okres pozostałej do odbycia kary, sąd wydający opinię oraz Prokurator Generalny mogą wstrzymać wykonanie kary lub zarządzić przerwę w jej wykonaniu do czasu ukończenia postępowania o ułaskawienie.

Jak widzimy, w procedowaniu w kwestii ułaskawienia jest zaangażowany nie tylko Prezydent, ale także Prokurator Generalny oraz sądy orzekające w sprawie skazanego. Przepisy nie wskazują wprost do jakiego organu należy złożyć prośbę o ułaskawienie. Dopuszczalne jest zatem skierowanie pisma do któregokolwiek z tych organów, które są upoważnione do procedowania w omawianym przedmiocie, tj. do Prezydenta RP, Prokuratora Generalnego lub do sądu, który rozpoznawał sprawę w pierwszej instancji. Niemniej jednak trzeba zaznaczyć, że adresatem prośby o ułaskawienie jest finalnie tylko Prezydent i to on rozpoznaje ten środek.

„Artykuł 139 Konstytucji RP nie wprowadza żadnych ograniczeń co do konieczności zachowania określonej procedury ułaskawieniowej. Brak szczegółowej regulacji postępowania ułaskawieniowego w ustawie zasadniczej pozwala Prezydentowi RP zastosować łaskę z pominięciem trybu określonego w rozdziale 59 KPK. Prezydent może więc: 1) ułaskawić skazanego na skutek wniesienia prośby bezpośrednio do niego przez osobę uprawnioną, z pominięciem organów przewidzianych w KPK, jako uczestniczących w postępowaniu ułaskawieniowym; 2) przekazać prośbę powyżej określonym organom; 3) skorzystać z prawa łaski z własnej inicjatywy (zob. R.A. Stefański, Ułaskawienie, s. 20)” (Kodeks postępowania karnego. Komentarz., red. prof. dr hab. Jerzy Skorupka, 2021).

Jakie przesłanki bierze pod uwagę sąd rozpatrujący prośbę o ułaskawienie?

Rozpatrując prośbę o ułaskawienie, sąd weźmie pod uwagę zachowanie skazanego po wydaniu wyroku, rozmiar wykonanej już kary, jak również stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne, naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, a przede wszystkim szczególne wydarzenia, jakie nastąpiły po wydaniu wyroku, mające uzasadniać zastosowanie prawa łaski.

Co ciekawe, możliwe jest zastosowanie prawa łaski w stosunku do nieżyjącego skazanego. Pojawiają się również inne głosy w tej kwestii, mówiące o tym, że w przypadku śmierci należy postępowanie w przedmiocie ułaskawienia umorzyć. Umorzenie postępowania a dokonanie ułaskawienia to jednak zupełnie odmienne rozstrzygnięcia, oczywiście korzystniejsze jest orzeczenie o ułaskawieniu, dlatego postuluje się aby dokonywać ułaskawienia jeśli zachodzą ku temu przesłanki, mimo śmierci osoby, której akt łaski dotyczy. Za ułaskawieniem w takiej sytuacji przemawia także fakt, że nie zmienia ono winy ani zapadłego wyroku sądu, a może ono mieć istotne znaczenie choćby dla rodziny ułaskawionego.

Jeśli nastąpiło z kolei zatarcie skazania, to nie można ubiegać się o ułaskawienie. Warto w tym kontekście zapoznać się z następującą sentencją orzeczenia Sądu Najwyższego: „Skazany, wobec którego nastąpiło już zatarcie skazania i uważa się je z mocy prawa za niebyłe, traci przymiot skazanego, określony w art. 560 § 1 k.p.k., a więc nie może ubiegać się o ułaskawienie w trybie przepisów zawartych w rozdziale 59 Kodeksu postępowania karnego” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2004 r., sygn. WO 2/04).

Decyzja o ułaskawieniu kończy także toczące się w tym czasie postępowanie o zwolnienie skazanego z odbycia reszty kary pozbawienia wolności. „Decyzja Prezydenta Rzeczypospolitej o ułaskawieniu przez warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanego z odbycia reszty kary pozbawienia wolności powoduje, że nie ma już przedmiotu sprawy o takie zwolnienie, a rola sądu sprowadza się do doręczenia właściwemu zakładowi karnemu nakazu zwolnienia z odbywanej kary” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 grudnia 2005 r., sygn. II AKzw 808/05).

Jeśli zaś chodzi o kontrowersyjny spór odnośnie kwestii prawomocności czy też nieprawomocności orzeczenia, mocą którego dana osoba została skazana a możliwością dokonania ułaskawienia, to obowiązujące przepisy prawa wspiera następująca uchwała Sądu Najwyższego:

„Prawo łaski, jako uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (…) może być realizowane wyłącznie wobec osób, których winę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu (osób skazanych). Tylko przy takim ujęciu zakresu tego prawa nie dochodzi do naruszenia zasad wyrażonych w treści art. 10 w zw. z art. 7, art. 42 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (…) Zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocności wyroku nie wywołuje skutków procesowych” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., sygn. I KZP 4/17).

Istotnym przypadkiem jest także ułaskawienie w sytuacji wydania wyroku łącznego. „W sytuacji gdy w wyroku skazującym za popełnienie kilku przestępstw została orzeczona kara łączna lub został wydany wyrok łączny, przedmiotem prawa łaski jest kara łączna, a nie kary wymierzone za poszczególne przestępstwa. To kara łączna podlega bowiem wykonaniu, a zatem przy jej odbywaniu prośba o ułaskawienie dotyczyć powinna tej właśnie kary” (por. post. SA w Krakowie z 11.4.2017 r., II AKo 34/17).

Pamiętać trzeba, że akt łaski nie obejmuje przepadku i orzeczonych środków kompensacyjnych. Może się bowiem zdarzyć, że dany wyrok karny rozstrzyga również o kwestiach kompensacyjnych (odszkodowanie, czy zadośćuczynienie). Ułaskawienie nie zmieni zatem sądownie ustalonych zobowiązań o charakterze cywilnoprawnym. Te rozstrzygnięcia oraz, jak wspomniano wyżej, ustalenie dotyczące winy skazanego, pozostaną nietknięte.

Końcowo już, wspomnieć warto o opłacie od prośby o ułaskawienie. Prośba o ułaskawienie jest bezpłatna, jeśli jest składana po raz pierwszy. Każda kolejna podlega opłacie w wysokości 45 zł (zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 9 Ustawy o opłatach w sprawach karnych z dnia 23 czerwca 1973 r.).

Autorka: Adwokat Pamela Opoczka, Kancelaria Adwokacka Adwokat Pamela Opoczka