27 lutego obchodzimy Światowy Dzień Organizacji Pozarządowych, który ma na celu zainspirowanie ludzi do aktywnego zaangażowania się w ich działalność i zachęcanie do większej symbiozy między tego typu organizacjami oraz sektorem publicznym i prywatnym.
NGOsy (od angielskiego non-government organization) są emanacją społeczeństwa obywatelskiego. Panuje również pogląd, że antydemokratyczne rządy za NGOsami nie przepadają. Wynika to z prostego wniosku – podstawową rolą organizacji pozarządowych jest społeczna kontrola nad tym, czy władze na pewno działają w interesie publicznym. NGOsy odgrywają jeszcze jedną, szczególną rolę – oddolnie diagnozują problemy i przedstawiają rozwiązania – tam, gdzie zainteresowanie władz nie dociera. Organizacje pozarządowe zaliczają się do tzw. trzeciego sektora. Działają obok sektora publicznego (organy administracji publicznej) i rynkowego (przedsiębiorstwa). NGOsy są prywatne i zazwyczaj powstają z inicjatywy ich założycieli, ale – w odróżnieniu od przedsiębiorców – działają w interesie publicznym. Charakterystyczną cechą prawdziwych organizacji pozarządowych powinien być więc brak powiązań z władzą publiczną.
NGOsy – rys historyczny
Pierwsze doniesienia o polskiej, pozarządowej działalności datuje się na XII w. W 1108 roku, we Wrocławiu, fundacja biskupia ufundowała szpital. Tego typu inicjatywy przyczyniły się do powstawania nieformalnych grup zadaniowych, które na przestrzeni wieków, przerodziły się w organizacje religijne, prorządowe i wreszcie obywatelskie. Po rozbiorach, które zakończyły odzyskaniem niepodległości w roku 1918 r. Polska została z trzema różnymi systemami opieki społecznej. Dążenia do ich koncentracji skutkowały powołaniem publicznej służby zatrudnienia oraz społecznego systemu opieki. Podlegały one wówczas pod kompetencje Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwa Zdrowia Publicznego. Głównym celem była z kolei walka z analfabetyzmem oraz masowym bezrobociem.
Lata 50-te i schyłek stalinizmu były okresem, w którym całkowicie negowano zasadność działania i w ogóle istnienia społecznych instytucji pomocowych. Wynikało to z (oczywiście czysto deklaratoryjnej) likwidacji zjawisk bezdomności, żebractwa czy bezrobocia. Zniesiono prywatne i społeczne pośrednictwo pracy, w którego miejsce powstały lokalne komórki rad narodowych [2] – zbyt scentralizowane i przesiąknięte ideowością, by mogły realnie diagnozować i rozwiązywać problemy potrzebujących. Jednak to właśnie wtedy powstały się, m. in.: Polski Komitet Pomocy Społecznej, Polski Czerwony Krzyż, Liga Kobiet.
Późny PRL oraz wczesna III Rzeczpospolita to już właściwy rozdział w historii pozarządowej działalności w naszym kraju. Wszak również wczesna Solidarność na swych sztandarach niosła hasła pracowniczo-socjalne, odnoszące się bezpośrednio do sfery polityki społecznej. Obecnie definicję organizacji pozarządowej można znaleźć w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Jest to definicja uniwersalna, w tym sensie, że inne akty prawne często odwołują się do pojęcia organizacji pozarządowej w rozumieniu tej ustawy. Zgodnie z art. NGOsami są organizacje, które nie mogą być „jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych lub przedsiębiorstwami, instytutami badawczymi, bankami i spółkami prawa handlowego będącymi państwowymi lub samorządowymi osobami prawnymi” [3].
NGOsy nie mogą również działać w celu osiągnięcia zysku. W tym zakresie ustawa wyszczególnia osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. Organizacjami pozarządowymi są więc nie tylko podmioty, które mają osobowość prawną, ale także jednostki, które tej osobowości nie mają (np. stowarzyszenia zwykłe, uczelniane organizacje studenckie, koła gospodyń wiejskich). Dane z 2018 r. mówią, że w Polsce zarejestrowanych jest 143 tys. organizacji pozarządowych z czego prawie 9 tys. to organizacje pożytku publicznego[4]. Ta kategoria zarezerwowana jest wyłącznie dla organizacji, których działalność jest „działalnością społecznie użyteczną, w sferze zadań publicznych określonych w ustawie”, jednym z przywilejów jest możliwość ubiegania się o słynny już 1% podatku, przy corocznym rozliczaniu dochodów. W linku podanym w przypisie znajduję się inne dane statystyczne dotyczące przedmiotu działalności czy współpracy z lokalnym samorządem czy też z wolontariuszami.
W tym miejscu może pojawić się pytanie: po co właściwie istnieją NGOsy?
Przecież żyjemy w strefie zachodniej demokracji obywatelskiej, a rządy nie pozwoliłyby sobie na nadużycia w sferze wolności obywatelskich. Nawet w tak wyidealizowanych warunkach NGOsy mają uświadamiać społeczeństwu konsekwencje działań władzy. Głównym narzędziem jest informowanie opinii publicznej, o tym jak politycy i firmy wykorzystują swoją władzę i wpływy. Organizacje pozarządowe kładą zatem grunt pod wyrabianie własnych opinii i umożliwiają podejmowanie samodzielnych decyzji w oparciu o ogół istotnych informacji. Po drugie, NGOsy tworzą platformę do dialogu na linii władza-społeczeństwo, a co za tym idzie pomagają zrozumieć rządom poglądy oraz potrzeby osób które reprezentują – artystów i twórców, jak robi to np. Fundacja Legalna Kultura, uzależnionym od narkotyków – Polska Sieć Polityki Narkotykowej, czy też osób, których podstawowe wolności zostały naruszone – jak w przypadku Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
Istnieją również organizacje zajmujące się wybranymi problemami związanymi z życiem w dzisiejszych, ciekawych czasach. Tutaj warto wymienić choćby Fundację Panoptykon, której celem jest ochrona podstawowych wolności wobec zagrożeń związanych z rozwojem współczesnych technik nadzoru nad społeczeństwem. Działalność tej Fundacji wpisuje się w szerszy nurt badania i reagowania na zjawisko „społeczeństwa nadzorowanego”. Warto również wspomnieć o Sieci Obywatelskej Watchdog Polska – utworzonej w 2003 r. organizacji pozarządowej prowadzącej działalność strażniczą – związaną z dostępem do informacji publicznej i udzielaniem pomocy w tym zakresie.
Ewaluacja działalności NGOsów jest zawsze organiczna i opiera się wskaźnikach zaufania społecznego, wobec tego typu organizacji. Z pomocą przychodzą nam świeże badania (z 2020 r.) przygotowane przez Badania Klon/Jawor we współpracy z grupą 4P. Wynika z nich, że 56% Polaków ufa organizacjom społecznym, 54% Polaków zetknęło się z konkretnymi działaniami organizacji społecznych w ostatnim roku, a 16% uczestniczyło w nich osobiście. 49% dostrzega działania organizacji społecznych w obszarze praw zwierząt, a 45% w zakresie równości płci. Działania organizacji społecznych są lepiej oceniane w porównaniu do działań innych instytucji: w szczególności w obszarze praw zwierząt, równości płci, praw osób LGBT+[5].
Najbardziej cieszy jednak wysoki odsetek – aż 62% - osób, które zauważają potrzebę działania organizacji pozarządowych w Polsce. Co ciekawe, pandemia koronawirusa poprawiła wizerunek organizacji pozarządowych. Wynika to oczywiście z obnażenia nieudolności władzy centralnej i przejęcia części jej obowiązków, właśnie przez NGOsy. Warto polecić również badania, w których wzięło udział 700 organizacji i podzieliło się swoimi doświadczeniami w mierzeniu się z konsekwencjami pandemii i prawnych obostrzeń wprowadzonych w jej wyniku.[6]
Podsumowując – warto wspierać lokalne organizacje pozarządowe, ponieważ stają one w obronie interesów społeczeństwa. Wsparcie rzecz jasna może być zarówno niefinansowe np. w formie wolontariatu, jak i finansowe np. w postaci darowizny lub 1% podatku dochodowego od osób fizycznych. Lista organizacji pożytku publicznego wraz z opisem ich działalności można znaleźć pod linkiem https://pozytek.ngo.pl/.
Legalna Kultura dąży do rozwiązania jednego z najistotniejszych problemów współczesnej kultury – jak z niej korzystać, zachowując wolność własną i nie ograniczając cudzej.
Źródło grafiki: worldngoday.org
Źródło: legalnakultura.pl
[1] http://www.klon.org.pl/files/osektorze.ngo.pl/public/pdf/Broszura_Ewa_Les/Les_1.pdf, str. 5
[2] Rada narodowa – terenowy organ władzy państwowej w PRL wzorowany na sowieckich radach. Zgodnie z Konstytucją z 1952 roku w pierwotnym brzmieniu były wybieralnymi na 3 lata organami w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach.
[3] http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20030960873/U/D20030873Lj.pdf
[5] https://fakty.ngo.pl/raporty/zaufanie-i-wizerunek-ngo-2020
[6] https://fakty.ngo.pl/raporty/organizacje-pozarzadowe-wobec-pandemii-2020