W sprawach frankowych sądy sprzyjają kredytobiorcom

Permanentna niechęć ustawodawcy do rozwiązania problemu frankowiczów za pomocą zmian w prawie sprawiła, że reguły rozwiązywania sporów zostały wypracowane w drodze orzecznictwa sądów. Przede wszystkim Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, ale również Sądu Najwyższego. Jakie kwestie zostały przesądzone, a co pozostaje jeszcze niewiadomą?

– Dotychczasowe orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości UE wydawane w tego rodzaju sprawach jasno wskazują na brak możliwości zastępowania czy też zmiany niedozwolonych klauzul umownych innymi postanowieniami, w tym przepisami dyspozytywnymi lub rozwiązaniami zwyczajowymi. Taki przekaz płynie z wyroku TSUE w sprawie Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, C-280/18, a także z wyroków wydawanych przez TSUE później, chociażby w połączonych sprawach C-80/21, 81/21 i 82/21. Dlatego też argumentacja banków, że ich jednostronnie ustalane kursy należy zastąpić kursami średnimi NBP, jest całkowicie chybiona i wydaje się, że polskie sądy zdają sobie z tego sprawę – mówi mec. Karolina Pilawska, wspólnik w kancelarii Pilawska Zaorski Adwokaci.

Profesor Maciej Gutowski, adwokat, podkreśla, że w świetle orzecznictwa TSUE w przypadku wystąpienia w umowie wadliwej klauzuli indeksacyjnej lub denominacyjnej poinformowany o konsekwencjach tej wadliwości konsument może zdecydować, czy chce żyć dalej z wadliwą umową, czy też decyduje się na jej ubezskutecznienie swoim jednostronnym oświadczeniem woli.

– Jeśli tak, to dochodzi do upadku umowy i zwrotu świadczeń spełnionych na podstawie tejże umowy. A to oznacza, że konsument otrzymuje raty kredytu, które spłacił, a bankowi należy się roszczenie o wypłatę udostępnionego kapitału – uważa prof. Gutowski.

Nieważność zamiast odfrankowienia

Szczególnie ważne znaczenie miało orzeczenie w sprawie państwa Dziubaków, bo dopiero od momentu jego wydania frankowicze zaczęli masowo wygrywać sprawy z bankami.

– Wcześniej pojawiały się korzystne wyroki, ale na pewno nie na taką skalę, z jaką mieliśmy do czynienia po październiku 2019 r. Wyrok ten był kluczowy także z tego względu, że określił konsekwencje niedozwolonego charakteru postanowień zawartych w umowach kredytów frankowych – mówi mec. Pilawska.

Podkreśla, że już wcześniej było wiadomo, że klauzule indeksacyjne i denominacyjne były niedozwolone, ponieważ wiele banków miało je wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych.

– Wątpliwości dotyczyły jednak tego, czym skutkuje uznanie danego postanowienia umownego za niedozwolone, a w szczególności czy można je zastąpić jakiś innym postanowieniem – dodaje prawniczka.

Jak mówi mec. Andrzej Grzywna z kancelarii radców prawnych Andrzej Grzywna i Wspólnicy, wyrok ten miał ogromną wartość socjologiczne, bo niejako otworzył drzwi dla kredytobiorców, dając im szanse na unieważnienie zawartych umów o kredyty indeksowane i denominowane do walut obcych. Był też doniosły prawnie.

– Tezy zawarte w jego pkt 45, 56, 62 i 68 nadały istotne znaczenie interesowi kredytobiorców jako konsumentów. To oni winni być decydentami w sprawie oceny skutków ewentualnej nieważności umów kredytowych. Zamknęło to drogę do utrzymywania umów kredytowych na siłę, na podstawie przepisów ogólnych (niedyspozytywnych) – tłumaczy mec. Grzywna.

Uważa, że z perspektywy czasu należy ocenić te tezy zarówno jako przełomowe, jak i dalece ogólne, gdyż – jak pokazały następne wyroki TSUE i Sądu Najwyższego – to dopiero poszczególne elementy stosunków pomiędzy bankiem a kredytobiorcami mogą decydować o realnej ochronie kredytobiorców.

Innymi słowy, w świetle tych orzeczeń tzw. odfrankowienie kredytu przez jego przewalutowanie po średnim kursie NBP może nastąpić jedynie na wyraźne życzenie konsumenta.

W orzecznictwie utrwaliła się tendencja unieważniania umów (za czym przemawiały zarówno dalsze wyroki TSUE – chociażby w sprawie C-19/20 – jak i poszczególne wyroki Sądu Najwyższego). Andrzej Grzywna wskazuje jednak, że ostały się sądy, gdzie owa nieważność nawet dla niewątpliwie wadliwych umów kredytów denominowanych nie była taka oczywista i zdarzały się (oraz dalej się zdarzają) np. uzupełnienia umów przez wprowadzenie kursów średnich NBP – pomimo wyraźnej preferencji kredytobiorców co do nieważności.

– Trzeba zaznaczyć, że jest to wbrew stanowisku TSUE i Sądu Najwyższego – vide wyrok z 3 lutego 2022 r. w sprawie o sygn. II CSKP 975/22, gdzie wyraźnie podkreślono, że taki zabieg stoi w sprzeczności z celami prewencyjnymi dyrektywy 93/13. Stanowiło to argument dla kredytobiorców oraz ich pełnomocników, by nie decydować się na sąd właściwy według ich miejsca zamieszkania, lecz na sąd dla siedziby banku, czyli specwydział frankowy – dodaje mec. Grzywna.

Chodzi o XXVIII wydział cywilny Sądu Okręgowego w Warszawie, w którym orzecznictwo pod tym względem jest jednolite w przeciwieństwie do mniejszych sądów, które częściej nie stwierdzają nieważności całej umowy z powodu abuzywnych klauzul dotyczących ustalania kursu waluty.

Trzeba jednak zaznaczyć, że nieważność umowy kredytowej (pomimo orzecznictwa TSUE) była kwestionowana również przez Sąd Najwyższy na gruncie umów dawnego GE Money Bank SA (wyrok z 1 czerwca 2022 r., sygn. akt II CSKP 364/22).

– W tym wyroku Sąd Najwyższy dopuścił jedynie częściową eliminację abuzywnego postanowienia, kreśląc możliwość utrzymania umowy ze spłatami według średnich kursów NBP (bez wadliwej marży). W opozycji do tego stanowiska stanął TSUE w sprawie C-80/21. Uznał on, iż nie jest możliwe usunięcie jedynie części wadliwego postanowienia przy pozostawieniu pozostałej jego części jako skutecznej. Przyniosło to kolejny wyrok SN – z lutego tego roku (sygn. akt I CSK 4195/22) – który uznaje za zasadne unieważnianie całości umowy z rzekomo częściowo jedynie wadliwym postanowieniem, którego nie można uznać jednak za samodzielną normę prawną – tłumaczy Andrzej Grzywna.

Jak rozliczać wzajemne roszczenia

Uznanie umowy kredytowej za nieważną stanowi jedynie pierwszy etap do rozliczenia z bankiem. Następnym krokiem jest każdorazowo ocena przez sąd, co tak naprawdę przysługuje kredytobiorcy od banku stosującego klauzule abuzywne. I co przysługuje bankowi. Wzajemne rozliczenia pomiędzy stronami mogą się obywać na dwa sposoby: zgodnie z teorią salda lub teorią dwóch kondykcji.

Czym one się różnią? Najprościej rzecz ujmując, teoria salda sprowadza się do obciążenia jednej strony, czyli tej, która uzyskała większą korzyść. Przykładowo jeśli w toku obowiązywania umowy kredytobiorca spłacił już w sumie więcej, niż wynosił kapitał wypłacony mu przez bank, to ten ostatni jest zobowiązany zwrócić nadwyżkę. I na odwrót, jeśli suma spłacanych przez konsumenta rat była mniejsza niż kwota wypłaconej przez bank pożyczki, wówczas to konsument musi oddać resztę wypłaconego mu kredytu.

Teoria dwóch kondykcji sprowadza się natomiast do tego, że obydwa te roszczenia – konsumenta wobec banku o zapłacone raty i banku wobec klienta o wypłacony kredyt – należy traktować niezależnie.

Jeszcze do 2021 r. był spór co do tego, jak rozstrzygnąć sytuację, gdy potencjalnie wygrywający (z uwagi na nieważność umowy kredytu) z bankiem kredytobiorca jest jednocześnie dłużnikiem banku, czyli nie doszło do zwrotu przez kredytobiorcę wypłaconej kwoty kredytu w nominalnej wysokości.

– W uchwale z 16 lutego 2021 r. (sygn. akt III CZP 11/20) Sąd Najwyższy uznał za właściwą teorię dwóch kondykcji, a zatem dwóch niezależnych roszczeń, co jest dla kredytobiorców korzystne. W myśl tej teorii nie ma znaczenia, czy kredytobiorca zwrócił bankowi kwotę nominalną kredytu. Bez znaczenia pozostawałaby nawet okoliczność, że roszczenie zwrotne banku byłoby wyższe niż roszczenie kredytobiorcy o zwrot uiszczonych rat – tłumaczy mec. Andrzej Grzywna.

Dodaje jednak, że duch teorii salda pozostał u niektórych sędziów w zakresie rozstrzygania o kosztach postępowania sądowego. Jak wyjaśnia, w sytuacji uznania nieważności umowy i zasądzenia przez sąd od banku zwrotu sumy dokonanych spłat, gdy bank potrącił swoją należność (bądź zgłaszał zarzut zatrzymania), niektóre ze składów uznawały kredytobiorcę za stronę w tym zakresie przegrywającą, a zatem bez prawa do otrzymania zwrotu kosztów sądowych.

Co dalej z kwestią przedawnienia

Trzecia sprawa to rozstrzygnięcie kwestii przedawnienia wzajemnych roszczeń. Jak tłumaczy mec. Karolina Pilawska, de facto nie ma przedawnienia roszczeń konsumentów przeciwko bankom o zwrot zapłaconych rat.

– Chcąc być bardziej precyzyjną, wyjaśnię, że termin przedawniania takich roszczeń jest liczony od momentu, w którym kredytobiorca powziął wiedzę, że jego umowa kredytu jest obarczona wadami prawnymi. To zagadnienie zostało definitywnie rozstrzygnięte w ramach sprawy C-82/21, niemniej już w wyroku z 10 czerwca 2021 r. w połączonych sprawach C-776/19 do C-782/19 przeciwko bankowi BNP Paribas trybunał w Luksemburgu orzekł, że konsumenta nie dotyczy termin przedawnienia roszczeń do momentu, aż dowie się o nieuczciwych postanowieniach w umowie kredytowej. Oznacza to, że frankowicze mogą się domagać zwrotu wszystkich wpłaconych rat kredytowych, niezależnie od tego, czy upłynęło już od tego momentu więcej niż 10 lat – wskazuje prawniczka.

Wciąż nie wiadomo, jak powinien być liczony początek terminu przedawnienia roszczeń banków o zwrot wypłaconego kapitału. Jak wyjaśnia mec. Karolina Pilawska, wątpliwości dotyczą tego, czy za początek biegu terminu przedawnienia przyjmować moment uruchomienia kredytu, doręczenia bankowi odpisu pozwu wniesionego przez klienta, odebrania oświadczenia kredytobiorcy o świadomości skutków nieważności umowy kredytu, czy może prawomocny wyrok ustalający nieważność umowy kredytu.

– Koncepcji jest wiele, żadna nie zyskała przeważającego charakteru w polskim orzecznictwie. Na ten temat nie wypowiedział się także TSUE – zaznacza ekspertka.

Wynagrodzenie za korzystanie kapitału

Nierozstrzygnięta na razie pozostaje też kwestia dotycząca tego, czy banki mają prawo domagać się od frankowiczów wynagrodzenia za korzystanie z kapitału – choć oczywiście mamy opinię rzecznika generalnego TSUE z 16 lutego 2023 r., która jest bardzo dla kredytobiorców korzystna. Jak tłumaczy mec. Pilawska, taka opinia ma charakter wyłącznie pomocniczy, ale dotychczasowe doświadczenia pokazują, że Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej bardzo rzadko nie zgadza się z przedstawionym przez rzecznika stanowiskiem.

Zdaniem ekspertki opinia nie pozostawia pola do interpretacji i niweczy wszelką możliwość, aby po orzeczeniach sądów ustalających nieważność umów kredytowych banki dochodziły jeszcze jakichkolwiek innych świadczeń – niezależnie od tego, czy jest to wynagrodzenie za korzystanie z kapitału, waloryzacja, czy jakiekolwiek inne pomysły tego sektora na próbę zmniejszania swoich strat.

– Jasne stało się więc, że stwierdzenie nieważności umowy powoduje de facto kredyt darmowy – trzeba oddać wyłącznie tyle, ile się pożyczyło. Do wysokości dokonanych przez kredytobiorców wpłat zaliczamy nie tylko część kapitałową raty, lecz także odsetki, prowizje i inne opłaty poboczne – tłumaczy Karolina Pilawska.

Z opinii rzecznika generalnego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wynika ponadto, że możliwe jest, aby to frankowi kredytobiorcy domagali się od banku wynagrodzenia za korzystanie z ich kapitału.

– Nie jest więc wykluczone, że pojawią się kolejne procesy przeciwko bankom. Czas pokaże, czy frankowicze zdecydują się wystąpić z takimi roszczeniami i jak do tego podejdą polskie sądy – mówi mec. Pilawska.

Sceptyczny wobec takich ewentualnych roszczeń kredytobiorców jest prof. Maciej Gutowski.

– Na gruncie prawa polskiego konsument nie ma żadnego roszczenia z kapitału, bo go nie udostępnia, tylko spłaca. To są zupełnie inne roszczenia, nie mieszajmy więc pojęć. Konsument na podstawie prawa polskiego takiego roszczenia nie ma i kropka. To bank je ma, bo udostępnia na 30 lat kapitał – uważa prawnik.©℗