Prawo do renty w drodze wyjątku. Poradnia ubezpieczeniowa

• Na jakiej zasadzie i na jak długo prezes ZUS może przyznać świadczenie w drodze wyjątku
• Na jakich zasadach wliczać do podstawy wymiaru zasiłku nagrody uznaniowe, które nie zostały przyznane za określony okres
• Dlaczego do pozbawienia zasiłku ZUS musi dokładnie ustalić, kiedy chory wykonywał czynności, które mogą być uznane za pracę zarobkową

Świadczenia w drodze wyjątku zostały określone w art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). Zgodnie z nim ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą ‒ ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek ‒ podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, prezes ZUS może przyznać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.

Przepisy nie określają, na jaki okres świadczenie to może być przyznane. Nie oznacza to też, że świadczenie przyznawane jest raz na zawsze. Podobnie jak w przypadku „zwykłych” świadczeń przyznanych w normalnym trybie ZUS w każdej chwili może zweryfikować prawo do świadczeń w drodze wyjątku i nie przyznać prawa do tego świadczenia na dalszy okres.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 16 lipca 2021 r., sygn. akt III AUa 694/21. Sąd podkreślił, że pozbawienie prawa do świadczenia nie może nastąpić z dnia na dzień i pozbawić możliwości adaptacji do stale zmianującej się sytuacji na rynku pracy. W rozpatrywanej przez sąd sprawie ZUS wypłacał rentę rodzinną w drodze wyjątku przez 28 lat, ale okazało się, że uprawniony nie spełnia już przesłanki niezdolności do pracy. Zdaniem SN w takiej sytuacji ZUS nie może z dnia na dzień odebrać prawa do renty. Długotrwały okres pobierania takiej renty może przemawiać za przyznaniem prawa do tej renty na czas określony, umożliwiający zaadaptowanie się do nowej sytuacji.

Podobnie zatem w opisywanej sytuacji prezes ZUS może przyznać świadczenie na dowolny okres, który w każdej chwili może być zweryfikowany. Trzeba jednak podkreślić, że uzyskanie świadczenia w trybie wyjątku jest jednak bardzo trudne. W orzecznictwie wskazuje się, że uzyskanie świadczenia w drodze wyjątku jest możliwe jedynie w przypadku, gdy ubezpieczony wykazał wolę podejmowania pracy i opłacania składek, ale na skutek wystąpienia nadzwyczajnych, niezależnych od jego woli okoliczności, nie spełnia wymagań do uzyskania świadczenia w trybie zwykłym i tylko z tego powodu przyznanie świadczenia w trybie wyjątkowym jest zasadne. Konieczne jest zatem wykazanie, że ubezpieczony, którego praca stanowi źródło uprawnień do świadczenia z ubezpieczenia społecznego, nie wypracował prawa do „normalnego” świadczenia ubezpieczeniowego na skutek jakichś szczególnych okoliczności (tak np. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku 21 lipca 2023 r., sygn. akt III OSK 1831/22).

Zasady obliczania podstawy zasiłku wynikają z ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Do jej obliczania, a następnie wypłaty świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, zobowiązani są płatnicy składek o statusie płatnika zasiłków. Status ten ma płatnik, który na 30 listopada poprzedniego roku kalendarzowego zgłaszał do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych.

Zasadę ogólną obliczania podstawy zasiłkowej ustanawia art. 36 ustawy zasiłkowej. Zgodnie z jego ust. 1 podstawę wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu będącemu pracownikiem stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Kolejny krok wyznacza art. 38 ust. 1 ustawy zasiłkowej, zgodnie z którym przeciętne miesięczne wynagrodzenie stanowiące podstawę wymiaru zasiłku chorobowego ustala się przez podzielenie wynagrodzenia osiągniętego przez ubezpieczonego będącego pracownikiem w okresie 12 miesięcy przed chorobą (lub krótszym, gdy pracownik nie przepracował jeszcze tylu miesięcy u danego płatnika), przez liczbę miesięcy, w których wynagrodzenie to zostało osiągnięte. Przez wynagrodzenie ustawa zasiłkowa rozumie nie tylko wynagrodzenie zasadnicze, lecz także inne składniki wynagrodzenia, które w danym miesiącu tworzyły podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe. Ustawa zasiłkowa przewiduje jednak kilka wyjątków od zasady, że składniki oskładkowane wchodzą do podstawy zasiłku w kolejnych miesiącach. Jeden z takich wyjątków ustanawia art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej, zgodnie z którym przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się składników wynagrodzenia, do których pracownik zachowuje prawo w okresie pobierania tego zasiłku zgodnie z postanowieniami układów zbiorowych pracy lub przepisami o wynagradzaniu, jeżeli są one wypłacane za okres pobierania tego zasiłku.

U wielu płatników wewnętrzne przepisy nie zawierają jednak informacji, czy dany składnik jest wypłacany za okres pobierania zasiłków, a więc w konsekwencji – czy powinien być wliczany do podstawy wymiaru zasiłku. ZUS w swoim „Komentarzu do ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ‒ wybrane zagadnienia”, stanowiącym załącznik do wytycznych nr 994800/0200/16/2023 członka zarządu nadzorującego Pion Świadczeń i Orzecznictwa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 21 sierpnia 2023 r., stoi na stanowisku, że jeśli nie zostało to określone u pracodawcy w żadnych przepisach i rzeczywiście składnik ten nie jest wypłacany za okres pobierania zasiłku, to taki składnik należy uwzględnić w podstawie zasiłkowej. Należy go uwzględnić w kwocie faktycznej, bez uzupełniania o okresy usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Nie inaczej będzie zatem w opisywanym przypadku.

Pozostaje odpowiedź na pytanie, za jaki okres składnik uwzględnić, skoro pracodawca nie określił, za jaki okres nagrody te wypłacił. ZUS w „Komentarzu…” wskazuje w jednym z przykładów, jak należy taki składnik potraktować. W przypadku nagrody uznaniowej uznał, że „ponieważ regulamin przyznawania nagród nie określa okresu, za który nagroda jest przyznawana, ani zapisów o sposobie jej pomniejszania za okresy pobierania zasiłków, należy ją doliczyć do wynagrodzenia za miesiąc, w którym następuje wypłata nagrody, w faktycznie wypłaconej wysokości, bez uzupełniania”.

Należy zatem zastosować art. 42 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Zgodnie z nim premie, nagrody i inne składniki wynagrodzenia przysługujące za okresy miesięczne wlicza się do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego w kwocie wypłaconej pracownikowi za miesiące kalendarzowe, z których wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku.

W tej sprawie poruszono kilka wątków, które trzeba omówić oddzielnie. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa), który wprowadza podstawy do pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego. Zgodnie z nim ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Trzeba podkreślić, że przepisy ustawy zasiłkowej nie definiują pojęcia pracy zarobkowej, co wywołuje wątpliwości i stało się podstawą bogatego orzecznictwa.

Powszechnie jednak w orzecznictwie przyjmuje się, że wykonywanie czynności ubocznych w stosunku do czynności realizowanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, mające charakter incydentalny, wymuszony okolicznościami i niezarobkowy, może zostać uznane za działanie relatywnie neutralnie względem art. 17 ust. 1, a więc nie musi powodować utraty prawa do zasiłku (tak np. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 lipca 2023 r., sygn. akt III USK 422/22).

W opisywanej w pytaniu sytuacji ubezpieczona potwierdza, że wykonała czynności administracyjne. Ich zakres będzie zbadany przez sąd i dopiero wtedy sąd oceni, czy były to rzeczywiście czynności incydentalne.

W tej sprawie trzeba jednak zwrócić uwagę także na to, że ZUS pozbawił ubezpieczoną prawa do zasiłku za cały okres niezdolności do pracy, mimo że potwierdzany on był kilkoma zaświadczeniami. Nie jest to działanie prawidłowe. Jak zwrócił uwagę SN w wyroku z 14 grudnia 2022 r., sygn. akt III USKP 126/21, prawo do zasiłku chorobowego w przypadku wykonywania pracy zarobkowej traci się odrębnie za każdy z orzeczonych okresów niezdolności do pracy. Ponadto SN uznał, że nie traci się prawa do zasiłku za okresy niezdolności do pracy, w trakcie których ubezpieczony pracy zarobkowej nie wykonywał. Konieczne jest zatem ustalenie dokładnych dat czynności, które można ewentualnie zakwalifikować jako prowadzenie działalności zarobkowej.

W opisywanej sprawie argumentem ZUS było także niezawieszenie wykonywania działalności gospodarczej mimo spodziewanej niezdolności do pracy. Taki argument jest nieuprawniony. SN w cytowanym wyżej wyroku stwierdził wprost, że przedsiębiorca nie musi zawieszać działalności gospodarczej na czas niezdolności do pracy. Może bowiem udzielić stosownych pełnomocnictw do realizacji bieżących czynności zarządczych i wówczas przedsiębiorstwo funkcjonuje z możliwością osiągania przychodu, co nie wyklucza pobierania przez przedsiębiorcę zasiłku chorobowego.

Nie można zatem z góry przewidzieć, czy przedsiębiorczyni w wyniku orzeczenia sądu odzyska prawo do zasiłku za wszystkie okresy niezdolności do pracy, bo to zależy od wagi czynności, jakie podejmowała w trakcie rekonwalescencji. ZUS powinien jednak ustalić dokładne daty wykonywania kwestionowanych czynności i tylko za te okresy pozbawić prawa do zasiłku. ©℗