Przyznawanie zasiłku opiekuńczego: ważne nie tylko przepisy

Na płatniku zasiłku ciąży obowiązek ustalenia, czy ubezpieczony ma prawo do tego świadczenia. Oznacza to zbadanie jego sytuacji rodzinnej, przy ocenie której warto zwrócić uwagę na najnowszą wersję komentarza Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Przepisy dotyczące zasiłku opiekuńczego nie zmieniły się zasadniczo od kilku lat. Wciąż jednak wywołują wątpliwości płatników oraz samych ubezpieczonych, bo nie rozstrzygają wszystkich problematycznych kwestii. Jedną z nich jest ustalenie, czy zasiłek przyznać, gdy dzieckiem ubezpieczonego może zająć się inny domownik. Szczególnie problematyczna może tu być sytuacja, gdy rodzice pracują w systemie pracy zmianowej.

W razie wątpliwości warto więc skorzystać z najnowszej wersji (z 21 sierpnia 2023 r.) przygotowanego przez ZUS „Komentarza do ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ‒ wybrane zagadnienia”. Mimo dość szczegółowego opisania zagadnień związanych z zasiłkiem opiekuńczym nie można się jednak spodziewać, że w „Komentarzu…” znajdzie się odpowiedź na każde pytanie, które może mieć płatnik.

Inni członkowie rodziny

Przypomnijmy, że zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad członkami rodziny – chodzi nie tylko o dzieci, lecz także o małżonka, rodziców, rodzica dziecka, ojczyma, macochę, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo. Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1723; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 641; dalej: ustawa zasiłkowa) wprowadza jednak ograniczenie. Zgodnie z art. 34 ustawy zasiłkowej zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeżeli poza ubezpieczonym są inni członkowie rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym, mogący zapewnić opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny. Nie dotyczy to jednak opieki sprawowanej nad chorym dzieckiem w wieku do dwóch lat.

Zdaniem ZUS, co zawarto w „Komentarzu…”, za członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym mogącego zapewnić opiekę nie uważa się:

• osoby całkowicie niezdolnej do pracy,
• osoby chorej,
• osoby, która ze względu na wiek jest niesprawna fizycznie lub psychicznie,
• osoby prowadzącej gospodarstwo rolne,
• pracownika odpoczywającego po pracy na nocnej zmianie,
• osoby prowadzącej działalność pozarolniczą,
• osoby niezobowiązanej do sprawowania opieki na podstawie przepisów ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359; dalej: k.r.o), jeżeli odmawia ona sprawowania opieki.

Jak widać, nie zawsze to, że w domu znajduje się inny domownik, oznacza, że pracownik nie może otrzymać zasiłku opiekuńczego. Warto zwrócić uwagę na ostatni powyższy punkt, tj. osobę niezobowiązaną do sprawowania opieki na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli odmawia ona sprawowania opieki. Zgodnie z art. 87 k.r.o. rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się, a wspieranie się należy rozumieć szeroko. Zatem jeśli np. pracownica prowadzi gospodarstwo domowe z partnerem, który nie jest ojcem jej dziecka, to może on odmówić opieki, a pracownica może wówczas otrzymać prawo do zasiłku.

Na uwagę zasługuje również stanowisko ZUS w sprawie pracownika odpoczywającego po nocnej zmianie. Jeśli zatem w domu obecny jest ojciec dziecka, który odpoczywa po takiej zmianie, to w tym czasie matka dziecka może korzystać z zasiłku opiekuńczego.

Osoba stale opiekująca się dzieckiem

W przypadku dzieci do ukończenia 8 lat, podobnie jak dzieci niepełnosprawnych do lat 18, zasiłek można otrzymać nie tylko wtedy, gdy dziecko zachoruje, ale także wtedy, gdy małżonek ubezpieczonego albo rodzic dziecka nie może opiekować się dzieckiem z powodu porodu, choroby lub pobytu w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym (art. 32 ustawy zasiłkowej). Ustawa zasiłkowa posługuje się tutaj pojęciem małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka „stale opiekującego się dzieckiem”. Najczęściej chodzi zatem o sytuację, w której jedno z rodziców zajmuje się na stałe dzieckiem, a gdy nie może tego z określonych powodów przez jakiś czas robić, drugi z rodziców może skorzystać z zasiłku opiekuńczego. Może się jednak zdarzyć, że oboje rodzice pracują, jednak w systemie pracy zmianowej, i przekazują sobie opiekę nad dzieckiem. ZUS uznaje, że w przypadku gdy rodzice dziecka w wieku do ukończenia 8 lat lub niepełnosprawnego dziecka do ukończenia 18 lat są zatrudnieni w systemie pracy zmianowej na różnych zmianach, każdego z nich uważa się za osobę stale opiekującą się dzieckiem. Zatem w razie choroby, porodu lub pobytu małżonka ubezpieczonego lub jednego z rodziców w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym drugiemu z rodziców przysługuje zasiłek opiekuńczy.

Jak ponadto wynika z „Komentarza…”, w przypadku gdy oboje rodzice dziecka są zatrudnieni w systemie pracy zmianowej albo gdy jedno z nich jest zatrudnione w systemie pracy zmianowej, zasiłek opiekuńczy przysługuje tylko za dni, w których rodzice pracują na różnych zmianach i w związku z tym dziecko w wieku do ukończenia 8 lat lub niepełnosprawne dziecko do ukończenia 18 lat pozostawałoby bez opieki z wymienionych wyżej powodów.

Praca zmianowa

Również w przypadku opieki nad chorym dzieckiem do lat 14 praca zmianowa rodziców jest problematyczna. Informacje na temat pracy zmianowej pracownik musi zamieścić w oświadczeniu składanym we wniosku o wypłatę zasiłku opiekuńczego. Wzór tego wniosku ustanowiono w rozporządzeniu ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 8 grudnia 2015 r. w sprawie zakresu informacji o okolicznościach mających wpływ na prawo do zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa lub ich wysokość oraz dokumentów niezbędnych do przyznania i wypłaty zasiłków (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 87). Taki wniosek powinien m.in. zawierać informacje, czy:

• jest domownik mogący zapewnić opiekę w okresie, za który ma być wypłacony zasiłek;
• wnioskodawca jest zatrudniony w systemie pracy zmianowej oraz w jakich godzinach (jeżeli zasiłek jest wypłacany przez ZUS);
• matka/ojciec dziecka pracuje, ze wskazaniem, czy wykonuje pracę w systemie pracy zmianowej oraz w jakich godzinach;
• w danym roku kalendarzowym wypłacono wnioskodawcy zasiłek opiekuńczy na podstawie poprzedniego ubezpieczenia z tytułu opieki nad dziećmi w wieku do lat 14 albo nad chorymi dziećmi w wieku powyżej 14 lat lub chorym członkiem rodziny, ze wskazaniem liczby dni oraz nazwy i adresu poprzedniego płatnika składek;
• w danym roku kalendarzowym matka/ojciec dziecka, małżonek/małżonka pobrali zasiłek opiekuńczy z tytułu opieki nad dziećmi w wieku do lat 14 albo nad chorymi dziećmi w wieku powyżej 14 lat lub chorym członkiem rodziny, ze wskazaniem liczby dni oraz nazwy i adresu płatnika składek oraz imienia i nazwiska matki/ojca/małżonki(a) wraz z jego danymi;
• w danym roku kalendarzowym inny członek rodziny pobrał zasiłek opiekuńczy z tytułu opieki nad dzieckiem w wieku do 8. tygodnia życia albo nad chorym członkiem rodziny, ze wskazaniem liczby dni oraz nazwy i adresu płatnika składek oraz imienia i nazwiska innego członka rodziny wraz z jego danymi;
• ubezpieczony pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z dzieckiem w wieku powyżej 14 lat lub chorym członkiem rodziny, w związku z opieką nad którym ubiega się o zasiłek opiekuńczy.

Pracownik składa takie oświadczenie, a jeśli zawrze w nim nieprawdziwe informacje, to będzie musiał zwrócić zasiłek wraz z odsetkami. Pracownik musi zatem poinformować m.in. o liczbie dni, za które pobrał zasiłek drugi rodzic dziecka. Dzięki temu płatnik pracownika może obliczyć, przez ile dni może przysługiwać zasiłek temu pracownikowi.

Oświadczenie musi zawierać także informację, czy drugi rodzic pracuje w systemie pracy zmianowej, a jeśli tak, to konkretnie w jakich godzinach. Ta informacja pozwoli płatnikowi ocenić, czy drugi rodzic może zaopiekować się dzieckiem. Niekoniecznie oznacza to jednak, że tylko pokrywające się godziny zmian pozwolą na wypłatę zasiłku jednemu z rodziców. Zdaniem ZUS jeśli oboje rodzice lub jedno z nich pracują w systemie pracy zmianowej, to zasiłek opiekuńczy przysługuje za okres sprawowania opieki, w którym oboje rodzice pracują na tych samych zmianach, a także na różnych zmianach, jeżeli chore dziecko pozostawałoby bez opieki w wyniku częściowego pokrywania się godzin pracy, wskutek dojazdu lub dojścia do pracy i z pracy. Zatem w takich przypadkach, gdy godziny zmian matki i ojca nie pokrywają się, ale od zakończenia zmiany jednego z rodziców do początku zmiany drugiego nie ma wiele czasu, płatnik powinien ocenić, czy pracownik jest w stanie dojechać do domu, zanim drugi z rodziców wyjdzie do pracy, aby przejąć opiekę nad dzieckiem. Nie można zatem z góry powiedzieć, że należy liczyć kwadrans lub godzinę, ponieważ w każdym przypadku będzie to indywidualna sprawa, której zbadanie i ustalenie prawa do zasiłku należy do obowiązków płatnika.

Wspólne gospodarstwo domowe

Na koniec warto odnieść się do jeszcze jednej problematycznej kwestii – warunku pozostawania we wspólnym gospodarstwie rodzinnym podczas opieki nad innymi członkami rodziny (ojcem, matką, rodzeństwem i innymi osobami wymienionymi w art. 32 ust. 2 ustawy zasiłkowej). Zdaniem ZUS zawarty w „Komentarzu…” warunek pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym uważa się za spełniony także wówczas, gdy ubezpieczony pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z chorym tylko przez okres choroby. Zasiłek może zatem przysługiwać ubezpieczonemu, który nie mieszka na co dzień z osobą, którą teraz zamierza się opiekować. ©℗