8 lutego 2021 r. Komisja Europejska wezwała polski rząd do usunięcia uchybienia w trybie art. 260 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. W wezwaniu tym Komisja podkreśliła, że polskie władze nie uchyliły wprowadzonego w 2016 r. aneksu do Planu Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Białowieża i nie wdrożyły żadnego systemu zarządzania tym terenem, który pozwoliłyby na skuteczną ochronę puszczańskiej przyrody.

W nawiązaniu do doniesień medialnych 1sugerujących, że polski rząd chce poprzez przyjęcie aneksów do PUL dla Nadleśnictw w Puszczy Białowieskiej przedstawiać to jako rozwiązanie mające na celu wykonanie wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE , wyrażamy tym dokumentem swoje stanowisko w niniejszej sprawie - piszą eksperci z Fundacji Dzika Polska.
Zwiększenie rozmiaru pozyskania drewna w nadleśnictwie ponad wielkość określoną w planie urządzenia lasu etatem miąższościowym użytków rębnych może nastąpić tylko w związku ze szkodą lub klęską żywiołową[1].
Klęska żywiołowa rozumiana jest jako katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem. Przez katastrofę naturalną - rozumie się zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu.[2]

Gradacja kornika w Puszczy Białowieskiej - klęska żywiołowa czy katastrofa naturalna

W Puszczy Białowieskiej w latach 2015-2018 można było zaobserwować wzmożone pojawienie się kornika drukarza. Kornik drukarz towarzyszy świerkowi w Puszczy Białowieskiej od tysięcy lat wraz z charakterystycznymi dla tego gatunku gradacjami[3]. Zakłada się, że w PB od chwili wejścia na te tereny świerka i budowania przez ten gatunek drzewostanów (około 9000 lat temu) działo się to regularnie. Wskutek różnych naturalnych zaburzeń (pożary, huragany, susze), jego obecność mogła być intensywniejsza, ale nieuchronnie natura kładła im kres po kilku latach. Udokumentowane przypadki co najmniej 5-krotne to: (1919-22, 1950-57, 1960-66, 1983-88, 1994- 97).[4] Z przeprowadzonych analiz palinologicznych wynika, że świerk występował na tym terenie w sposób ciągły, tzn. prawie od samego początku występowania kornika, w każdym poziomie puszczańskich torfowisk można znaleźć ziarna jego pyłku[5]
Kornik drukarz w typowych lasach gospodarczych może być kwalifikowany jako organizm szkodliwy. Puszcza Białowieska posiada jednak specjalny status - jest jedynym w kraju przyrodniczym Obiektem Światowego Dziedzictwa Ludzkości, oraz stanowi Obszar Natura 2000 w którym priorytety ochrony stanowią gatunki związane z martwym drewnem. Dla niektórych takich gatunków Puszcza jest ostatnim miejscem występowania w kraju. Dlatego nie można traktować gradacji kornika drukarza w ostatnim rozległym naturalnym kompleksie leśnym na Niżu Europy jako klęski żywiołowej czy katastrofy naturalnej. Kornik w lasach naturalnych uchodzi za gatunek kluczowy[6], przyczyniający się do zachowania szeregu chronionych i zagrożonych i chronionych gatunków[7].
Do 2016 roku ponad połowa najważniejszego siedliska przyrodniczego w Puszczy Białowieskiej grądu subkontynentalnego 9170 była zdominowana przez świerk lub sosnę[8]. Jest to niekorzystne zjawisko określane mianem pinetyzacji skutkujące procesem bielicowanie gleby, czyli zmianą i pogorszeniem właściwości gleby i siedliska. Dlatego w Planie Zadań Ochronnych za cel postawiono przebudowę – zmianę składu gatunkowego drzewostanu w obrębie płatów grądu. Celem przebudowy zgodnie z PZO jest zmniejszenie udziału gatunków iglastych oraz zwiększenie udziału gatunków liściastych. Kornik wykonał tą pracę w doskonały sposób, bez ponoszenia kosztów ze strony administracji leśnej. Po zakończeniu gradacji mamy obecnie przebudowany drzewostan zbliżony na wielu powierzchniach do wskaźników ujętych w PZO Natura 2000.
Tam gdzie jest świerk, tam jest kornik drukarz. O co chodzi w sporze o Puszczę Białowieską
Tam gdzie jest świerk, tam jest kornik drukarz. O co chodzi w sporze o Puszczę Białowieską

Zobacz również

Wartościami kwalifikującymi Puszczę jako obiekt Światowego Dziedzictwa Ludzkości są Outstanding Universal Values – kryterium IX: /…/ Bogactwo martwego drewna prowadzi do dużej różnorodności grzybów i bezkręgowców saproksylicznych/…/ oraz kryterium X: /…/ wartości związane z różnorodnością biologiczną są rozległe i obejmują ochronę 59 gatunków ssaków, ponad 250 gatunków ptaków, 13 płazów, 7 gadów i ponad 12 000 bezkręgowców. Roślinność jest zróżnicowana, obiekt wyróżnia się również ochroną grzybów/…/[1]. Większość gatunków grzybów i bezkręgowców wspomnianych w kryterium IX i X jest związanych z martwym drewnem. Według badań przeprowadzonych przez Instytut Badawczy Leśnictwa na 28% powierzchni Puszczy stwierdzono małe ilości martwego drewna - zaledwie do 10m3/ha [9]. Zagospodarowana część Puszczy Białowieskiej ma ponad dwa razy mniej martwego drewna (wartości średnie) w porównaniu do Białowieskiego Parku Narodowego[10], który powinien stanowić obszar referencyjny (obszar odniesienia) dla pozostałych fragmentów Puszczy. Gradacja z ostatnich lat wyrównuje stopniowo dysproporcje w zasobach martwego drewna pomiędzy Białowieskim Parkiem Narodowym a pozostałymi fragmentami Puszczy[11]. Okazuje się więc, że gradacja kornika drukarza pozwala na utrzymanie czy poprawę Outstanding Universal Values, które determinują utrzymanie Światowego Dziedzictwa Ludzkości w obrębie Puszczy.

Szkoda majątkowa i gospodarcza w Puszczy Białowieskiej?

W ostatnich latach w Puszczy Białowieskiej mieliśmy do czynienia z zamieraniem świerka, jednak trudno omawiać to zjawisko w kontekście szkody majątkowej czy gospodarczej o której mówi Art. 23. 1. Ustawy o lasach. Większość zamarłego świerka obejmuje obszary Puszczy podlegające ochronie w związku z ochroną rezerwatową lub ochroną drzewostanów ponadstuletnich ugruntowaną w dokumentacji opisującej zasady gospodarowania w obiekcie UNESCO[12], Planie Zadań Ochronnych Natura 2000 dla Obszaru Puszcza Białowieska[13]. Więc nawet gdybyśmy przyjęli typowo gospodarcze podejście musimy pamiętać o tym, że zdecydowanej większości zamarłych świerków nie możemy wyciąć i sprzedać co potwierdza m.in. wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE ws Puszczy Białowieskiej.

Wykonanie aneksów to mniejsze zagrożenie pożarowe?

Lasy Państwowe twierdzą, że planowane w ramach aneksów wycinki zmniejszą zagrożenie pożarowe[14]. Takie stwierdzenie jest sprzeczne z aktualną wiedzą naukową. Rok temu zespół dr hab. Ryszard Szczygła z Instytutu Badawczego Leśnictwa przygotował Plan przeciwpożarowego zabezpieczenia i gaszenia pożarów lasu dla polskiej części Transgranicznego Obiektu Światowego Dziedzictwa Białowieża Forest [15]. Z planu wynika, że – wbrew twierdzeniom nadleśnictw- martwe, stojące świerki nie zwiększają zagrożenia pożarowego. Ryzyko pożarowe zależy od typu siedliskowego lasu oraz pokrywy roślinnej. Wzrasta wraz z większą powierzchnią traw, zwłaszcza trzcinnika, który płonie w bardzo szybkim tempie. Trzcinnik z kolei pojawia się na zrębach (np. 492B, 500C, 598A). Tworzenie w jednostce zrębów, które zarosną łatwopalną trawą zamiast zmniejszyć zwiększy ryzyko pożarowe. Poza tym z map i analiz dr hab. Szczygła wynika, że jednostka i jej okolica pokrywa się z drugą i trzecią klasą palności drzewostanów. Nie występuje tam pierwsza (najbardziej podatna na pożary) klasa palności drzewostanu, która zajmuje zaledwie kilka procent powierzchni Puszczy[16].

Ochrona Puszczy Białowieskiej. Koalicja Kocham Puszczę pisze do ministra klimatu i środowiska [LIST]
Ochrona Puszczy Białowieskiej. Koalicja Kocham Puszczę pisze do ministra klimatu i środowiska [LIST]

Zobacz również

Zgodność celu i uzasadnienia podpisania aneksów z art. 23 ustawy o lasach

Zgodnie z aneksem dla nadl. Białowieża: /…/Określone zadania w wymiarze powierzchniowym mają charakter ochronny i są realizowane wg założeń aneksu, mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa publicznego, w tym pożarowego, realizację działań ochronnych określonych w PZO PLC 200004 Puszcza Białowieska dla grądu subkontynentalnego (9170) oraz realizację obligatoryjnych zabiegów hodowlano-ochronnych określonych w PUL./…/[2]

Zabiegi przewidziane w aneksie dla Nadleśnictwa Brows mają na celu: /…/ wykonanie cięć stanowiących działania ochronne siedlisk i gatunków Natura 2000, określonych w PZO PLC200004 Puszcza Białowieska, - wykonanie obligatoryjnych zabiegów hodowlano- ochronnych zaplanowanych w obowiązującym PUL, - pozyskanie drzew w ramach zapewnienia bezpieczeństwa publicznego wzdłuż dróg, szlaków turystycznych i miejsc bytowania ludzi oraz w miejscach zagrożonych pożarami./…/ [3]

Celem zabiegów przewidzianych w aneksie dla nadleśnictwa Hajnówka będzie: /…/ - wykonanie cięć stanowiących działania ochronne siedlisk i gatunków Natura 2000, określonych w PZO PLC200004 Puszcza Białowieska, - pozyskanie drzew w ramach uprzątnięcia powierzchni poklęskowych w obrębie Starzyna, - pozyskanie drzew w ramach zapewnienia bezpieczeństwa publicznego wzdłuż dróg, szlaków turystycznych i miejsc bytowania ludzi oraz w miejscach zagrożonych pożarami, - pozyskanie drzew na terenie jednostki wojskowej w ramach zapewnienia bezpieczeństwa pożarowego./…/[4]

Uzasadnienie czy też cel podpisania aneksów nie jest precyzyjny i jednoznaczny, jest zróżnicowany. Oprócz konieczności wykonania zabiegów z planu zadań ochronnych Natura 2000, czy pozycji z planu urządzania lasu (co w żaden sposób nie nawiązuje do art. 23 UOL) autorzy aneksów nawiązują niesłusznie do zagrożenia pożarowego, gdyż w Puszczy Białowieskiej jedynie kilka procent powierzchni została zaklasyfikowana do pierwszej klasy palności[5], a zręby po kolonizacji przez trzcinnik zwiększają zagrożenie pożarowe. Wykonanie prac przewidzianych w aneksach nie zahamuje gradacji kornika, ponieważ gradacja ustała w ostatnich latach, a przynajmniej liczba zasiedlonych drzew znacząco spadła – Nadleśnictwo Hajnówka: 155 tys drzew zasiedlonych w 2017 oraz 50 tys drzew w 2019 roku[6]; Nadleśnictwo Browsk 120 tys drzew w zasiedlonych w 2018roku oraz 43tys drzew w 2019[7]; Nadleśnictwo Białowieża 200 tys drzew zasiedlonych w 2016roku oraz 15tys drzew zasiedlonych w 2019[8].

Podsumowanie

Podpisanie aneksów trudno powiązać ze szkodą lub klęską żywiołową lub zapobieganiem tym zjawiskom. Wykonanie zabiegów przewidzianych w aneksach nie zahamuje gradacji kornika drukarza, nie przełoży się na wyeliminowanie zagrożenia pożarowego. Ewentualne podpisanie aneksów nie będzie więc zgodne z art. 23 ustawy o lasach.6559.

Art. 23. 1. Ustawy o lasach

Art. 3. 1. Ustawa o stanie klęski żywiołowej

3. Zmiany udziału świerka pospolitego w drzewostanach Puszczy Białowieskiej w kontekście dynamiki liczebności kornika drukarza Ips typographus (L.)

J.M. Gutowski "Ocena przyrodniczych skutków gradacji kornika drukarza w Puszczy Białowieskiej" http://sumava.tadytoje.cz/info/studieadokumenty/studieainfo/posudky/Kornikpb.rtf

5. Dąbrowski M. J. 1959. Późnoglacjalna i holoceńska historia lasów Puszczy Białowieskiej. Część I. Białowieski Park Narodowy. Acta Soc. Bot. Poloniae, 27, 2: 197-248

Gutowski J.M., 2004, Kornik drukarz – gatunek kluczowy, „Parki Narodowe”, nr 1, s. 13–15.

Gutowski J.M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. [red] 2004. Drugie życie drzewa, Warszawa – Hajnówka: WWF. ISBN 83-916021-6-8

Analizy GIS Fundacja Dzika Polska

Kuberski, Paluch 2016, Martwe drewno w Puszczy Białowieskiej

[1] Łukasz Kuberski, Rafał Paluch, Bartłomiej Kraszewski, Ewa Zin, Krzysztof Stereńczak. Zasoby martwego drewna w Puszczy Białowieskiej na podstawie aktualnej inwentaryzacji na stałych powierzchniach badawczych.

Łukasz Kuberski, Rafał Paluch, Bartłomiej Kraszewski, Ewa Zin, Krzysztof Stereńczak. Zasoby martwego drewna w Puszczy Białowieskiej na podstawie aktualnej inwentaryzacji na stałych powierzchniach badawczych. Konferencja Naukowa Biologia i ekologia roślin drzewiastych, Poznań Kórnik,11-13.06.2018

Jan Tabor Wyniki inwentaryzacji przyrodniczej w Puszczy Białowieskiej z lat 2016 – 2017. Posiedzenie Regionalnej Rady Ochrony Przyrody. Białystok - 19.01.2019 r.

https://whc.unesco.org/en/list/33/documents/

http://bip.bialystok.rdos.gov.pl/zarzadzenie-regionalnego-dyrektora-ochrony-srodowiska-w-bialymstoku-z-dnia-6-listopada- 2015-r-publikowane-w-dzienniku-urzedowym-wojewodztwa-podlaskiego-poz-3600

Dokumentacja na potrzeby sporządzenia projektu aneksu do Planu Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Hajnówka (str 15)

https://www.bialystok.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/powstaje-plan-zabezpieczenia-pozarowego- puszczy-bialowieskiej

Ryszard Szczygieł, Mirosław Kwiatkowski, Bartłomiej Kołakowski. Ocena zagrożenia pożarowego Puszczy Białowieskiej. Laboratorium Ochrony Przeciwpożarowej Lasu

[1] https://whc.unesco.org/en/list/33/documents/

[2] https://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/px_dg~rdlp_bialystok~dg~rdlp_bialystok~dokumentacja_na_potrzeby_sporzadzania_projektu_anek su_do_planu_urzadzenia_lasu_nadlesnictwa_bialowieza.pdf?page_opener=https%3A%2F%2Fbip.lasy.gov.pl%2Fpl%2Fbip%2 Fdg%2Frdlp_bialystok%2Fplan_urzadzenia_lasu (str 15)

[3] https://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/px_dg~rdlp_bialystok~dg~rdlp_bialystok~dokumentacja_na_potrzeby_sporzadzania_projektu_anek su_do_planu_urzadzenia_lasu_nadlesnictwa_browsk.pdf?page_opener=https%3A%2F%2Fbip.lasy.gov.pl%2Fpl%2Fbip%2Fd g%2Frdlp_bialystok%2Fplan_urzadzenia_lasu (str 13)

[4] https://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/px_dg~rdlp_bialystok~dg~rdlp_bialystok~dokumentacja_na_potrzeby_sporzadzania_projektu_anek su_do_planu_urzadzenia_lasu_nadlesnictwa_hajnowka.pdf?page_opener=https%3A%2F%2Fbip.lasy.gov.pl%2Fpl%2Fbip%2F dg%2Frdlp_bialystok%2Fplan_urzadzenia_lasu (str 13)

Ryszard Szczygieł, Mirosław Kwiatkowski, Bartłomiej Kołakowski. Ocena zagrożenia pożarowego Puszczy Białowieskiej. Laboratorium Ochrony Przeciwpożarowej LasuMariusz Agiejczyk Nadleśnictwo Hajnówka. Komisja Założeń Planu Nadleśnictwo Hajnówka Ośrodek edukacji leśnej „Jagiellońskie” 09.12.2019 r.Urszula Olejnicka Nadleśnictwo Browsk. Komisja Założeń Planu Nadleśnictwo Browsk w Gruszkach Ośrodek edukacji leśnej „Jagiellońskie” 09.12.2019 r.Nadleśnictwo Białowieża. Komisja Założeń Planu, Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” 9.12.2019 r.

1 https://www.prawo.pl/prawo/wyrok-tsue-w-sprawie-puszczy-bialowieskiej-ke-wzywa-do- pelnego,506559.html