"Najłatwiej gnębić Ukraińca". Dzieci uchodźców trafią do polskich szkół. Co je tam czeka?

Do polskich szkół od września ma trafić około 80 tys. ukraińskich dzieci. Od pierwszych chwil od wybuchu wojny w Ukrainie los najmłodszych stał pod największym znakiem zapytania, ale ostatecznie niewiele zrobiono, by ukraińskie dzieci poczuły się w szkołach dobrze.

Zaraz po wybuchu wojny, władze zdecydowały, że uczniowie ukraińscy mogą dołączać do już istniejących klas. Rozszerzono limity liczby uczniów, którzy mogli uczyć się razem, aby pomieścić dodatkowe osoby. I to w zasadzie tyle. Kazano jeszcze dzieciom przystępować do egzaminów kończących szkołę, które były przeprowadzone – a jakże w języku polskim. Potem pojawiły się zajęcia integracyjne, dodatkowe lekcje języka polskiego, ale najczęściej była to praca wykonywana przez organizacje pozarządowe.

Długo nie było także wiadomo, czy uczniowie ukraińscy podlegają w ogóle obowiązkowi szkolnemu w Polsce. Do tej pory tego nie wiadomo, więc władze, aby zmusić dzieci do chodzenia do polskiej szkoły zagroziły im utratą świadczenia 800+. Okazuje się, że jest to dużym motywatorem. Dla 67 proc. badanych utrata świadczeń w momencie, gdy ich dziecko nie będzie uczyło się w polskiej szkole, jest istotnym argumentem za korzystaniem z polskiego systemu edukacji, a nie nauki zdalnej w ukraińskiej szkole - wynika z badania grupy Progres.

I tak, po raz drugi polska szkoła stoi przed tym samym problemem – znacznej liczby cudzoziemskich uczniów, którzy pojawią się w klasach, bez realnego wsparcia. Rząd, po raz kolejny zwiększył liczebność klas i ułatwił zatrudnianie asystentów międzykulturowych w szkole, ale nie dał na to pieniędzy. W efekcie, jak pisaliśmy miesiąc temu – szuka ich zaledwie jedna szkoła w Polsce. Jednocześnie - po pierwszym szoku wywołanym wybuchem wojny - spada liczba oddziałów przygotowawczych. W roku szkolnym 2021/2022 było ich 1581 i uczyło się w nich 25,7 tys. uczniów, a obecnie jest to zaledwie 4,1 tys. w 316 oddziałach.

A dzieci ukraińskich i, szerzej - cudzoziemskich, jest już w polskich szkołach bardzo dużo. Jak wynika z danych Centrum Edukacji Obywatelskiej stanowią one 7 proc. wszystkich uczniów w Polsce. Najwięcej jest dzieci pochodzących z Ukrainy - w sumie 290 tys., czyli 5,5 proc. wszystkich dzieci. Kolejną grupę stanowią Białorusini, Rosjanie, Wietnamczycy, Hindusi, Gruzini i Mołdawianie.

80 tysięcy a może więcej?

Centrum Edukacji Obywatelskiej analizuje, że dzieci, które we wrześniu trafią do polskich szkół może być znacznie więcej niż podawana w przestrzeni medialnej liczba 80 tysięcy.

W bazie PESEL jest zarejestrowanych 298 tys. dzieci. Na 155 tys. z nich pobierano świadczenie 800+, a 134 tys. chodzi do polskich szkół. Nie wiemy ile spośród 143 tys. dzieci uchodźców z Ukrainy zarejestrowanych w bazie PESEL UKR, ale
niepobierających 800+, nadal przebywa w Polsce i powinno znajdować się pod opieką państwa polskiego oraz ile spośród przynajmniej 21 tys. dzieci, na które pobierane jest 800+, a które nie są zapisane do polskiej szkoły jest w Polsce i jaka jest ich sytuacja edukacyjna.

Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy podaje, że w systemie ukraińskiej edukacji zdalnej uczy się 58 tys. dzieci przebywających na terenie Polski. Nie wiemy, ile spośród nich uczy się jednocześnie w polskiej szkole.

24 proc. Ukraińców pracujących i mieszkających w Polsce razem z dziećmi w wieku objętym obowiązkiem szkolnym (7-17 lat) deklaruje, że nie wysyła ich do Polskiej szkoły, wynika z badania przeprowadzonego przez Grupę Progres. Większość – 76 proc. – przyznaje, że korzysta z polskiego systemu edukacji, ale co trzeci rodzic (33 proc.) rozważa jedynie naukę zdalną w placówce w Ukrainie. Zresztą wielu już tak robi, 34 proc. rodziców przyznaje, że ich dzieci uczą się równolegle – uczęszczają do polskiej szkoły, a jednocześnie na zajęcia online prowadzone przez ukraińskie placówki.

Wyzwanie dla szkoły

W każdym roczniku szkoły podstawowej uczy się 12 - 14 tys. uczniów uchodźców z Ukrainy, ale największym wyzwaniem są uczniowie, w szkołach ponadpodstawowych, których jest najwięcej. Obecnie w klasach I i II szkół ponadpodstawowych jest znacznie więcej uczniów uchodźców z Ukrainy, niż w pozostałych klasach. W porównaniu z kwietniem 2022 r. najwięcej uczniów przybyło w technikach, a w drugiej kolejności w branżowych szkołach I stopnia. W liceach ogólnokształcących liczba uczniów utrzymuje się na stałym poziomie.

Dlatego coraz więcej środowisk upomina się o wzmocnienie roli asystentów międzykulturowych w szkołach. - Dla oszacowania potrzeb w zakresie zatrudnienia asystentek i asystentów, niezwykle ważna jest diagnoza potrzeb szkoły jako placówki wielokulturowej – identyfikacja ile dzieci z doświadczeniem migracji potrzebuje wsparcia, w jakim języku dziecko się komunikuje, jaki jest poziom języka polskiego, jaki stan wiedzy i umiejętności, jakie ma potrzeby psychospołeczne, integracyjne itd. Organizacje pozarządowe wypracowują narzędzia wspierające w takiej diagnozie - mówi Anna Górska, współkoordynatorka Koalicji na rzecz wzmacniania roli asystentek i asystentów międzykulturowych oraz romskich

- Cieszy nas bardzo kierunek zapisu wprowadzającego explicite stanowisko asystenta międzykulturowego – wskazuje na rolę asystentek w kontaktach ze środowiskiem szkolnym, w tym współdziałanie z rodzicami i szkołą. Koalicja na rzecz wzmacniania roli asystentek i asystentów międzykulturowych oraz romskich od lat podkreśla, że asystentka międzykulturowa czy asystent międzykulturowy wykonuje pracę na rzecz całej społeczności szkolnej, nie tylko uczennic i uczniów z doświadczeniem migracji. Jest to tym ważniejsze, że szkoły w Polsce stały się w ostatnich latach jeszcze bardziej wielokulturowe - dodaje Górska.

Jak to działa w praktyce?

- Przyjechaliśmy do Polski w pierwszych dniach marca - opowiada Iryna. Wraz z trójką dzieci w wieku szkolnym trafiła do małego miasta na Mazurach. Osoby, które udzieliły jej schronienia, od razu zapisały dzieci do polskiej szkoły. - Przejęli inicjatywę i jestem z tego bardzo zadowolona - mówi. Wszystkie jej dzieci chodziły wówczas do szkoły podstawowej, w której zostały ciepło przyjęte. - Teraz myślę, że może to był efekt szoku, że ta wojna się zaczęła, a może to po prostu zasługa małego miasteczka - opowiada. Dzieci szybko zaczęły uczyć się języka polskiego i dobrze odnajdywały się w nowej rzeczywistości. - Synowie po dwóch tygodniach chodzili już do zwykłej klasy, a córka potrzebowała trochę więcej czasu w klasie integracyjnej. Szkoła ją zapewniła, ale w miarę upływu czasu, kiedy coraz więcej dzieci przybywało w tamte rejony, coraz trudniej było o miejsce w niej - opowiada i zauważa, że dzieci, które miały szansę do niej chodzić były zdecydowanie lepiej zintegrowane z pozostałymi i lepiej sobie radziły.

Problemy zaczęły się, gdy Iryna przeprowadziła się do Wrocławia. Najstarszy syn poszedł wtedy do szkoły średniej.

- Po raz pierwszy spotkaliśmy się wtedy z uprzedzeniami wobec Ukraińców - opowiada. - Młodszy syn doświadczył bullyingu. Jako Ukrainiec, inny, był po prostu pierwszy w kolejce do dręczenia. Podjęliśmy decyzję, że opuści szkołę na pół roku - opowiada. - Próbowałam się porozumieć ze szkołą, rozmawiałam z wychowawcą, ale co może zrobić wychowawca, jeśli ma dziecko z trudnej rodziny, która nie chce z nim współpracować i które musi jakoś tę agresję wyładować? - pyta retorycznie. - Sama jestem nauczycielką i wiem, jak to wygląda. Dużo też zależy od klasy. W tym przypadku jeden chłopiec zaczynał dręczyć mojego syna, a reszta po jakimś czasie się do niego przyłączała. Ja nawet nie widzę sposobu, by szkoła mogła jakoś ten problem dobrze rozwiązać - mówi.

Chłopiec nie chodził do szkoły przez pół roku, ponieważ nie było możliwości zmiany oddziału. Od kolejnego roku szkolnego poszedł do nowej, mniejszej placówki i tam został dobrze przyjęty.

Rodzice z Ukrainy mają też podzielone zdania na temat naszego systemu edukacji. 41 proc. uważa, że polskie szkoły są dobrze dostosowane do potrzeb ich dzieci, 23 proc. jest przeciwnego zdania, a 36 proc. nie ma wyrobionej opinii. W grupie niezadowolonych są najczęściej rodzicie dzieci uczęszczających do szkół podstawowych (28 proc. twierdzi, że polski system edukacji nie jest dostosowany do nauki młodych osób z Ukrainy), 59 proc. jest zadowolonych z poziomu i programu kształcenia, a 13 proc. nie ma zdania.

W przypadku rodziców przedszkolaków 20 proc. z nich mówi o nieprzystosowaniu placówek w Polsce, 48 proc. twierdzi, że są one dobrze przygotowane na przyjęcie uczniów ze Wschodu, a aż 32 proc. odpowiada, że nie wie, jak jest. Najlepszą opinię o polskim systemie edukacji mają rodzice młodzieży ze szkół średnich – 71 proc. z nich uważa, że ich dzieci są dobrze kształcone w krajowych placówkach.

Opowiadam historię Iryny i jej dzieci Marinie. Widzi sporo podobieństw, choć jej syn miał trochę mniej szczęścia. - Też trafiliśmy na początku do małej miejscowości pod Warszawą. Przez pewien czas jej syn uczył się zdalnie w szkole w Ukrainie, ale nadszedł czas, że Marina musiała wrócić do pracy. Przeprowadzili się wówczas do Warszawy i zaczęli samodzielne życie. Syn zmieniał szkołę trzy razy. Za pierwszym razem był dręczony przez kolegów z klasy - tak samo jak syn Iryny. Za drugim - trafił na nauczyciela, który nieustannie poprawiał jego polski. - Po tym pierwszym doświadczeniu, kiedy walczyłam o syna, ale wychowawca sam sugerował zmianę szkoły, za drugim pro prostu zabrałam stamtąd dziecko - mówi. Za każdym razem zmiana szkoły wiązała się z dezorganizacją życia rodzinnego i nieustannym kombinowaniem. Ostatecznie Marina wróciła do miejscowości pod Warszawą. - Tu poznałam już sąsiadów, mam też kontakt z rodziną, która gościła nas na początku - mamy kogoś, kto nam może pomóc. I też uważam, że w małych miastach jest dla Ukraińców lepiej - ludzie są bardziej przyjaźni - mówi.

Inaczej uważa Olena, która obecnie mieszka we Wrocławiu, ale mieszkała też w małym mieście. - Tu jest nas tyle, że ludzie się już przyzwyczaili - śmieje się. Córka trafiła do małej podstawówki z oddziałem integracyjnym. Na lekcje języka polskiego chodziły razem, więc obie szybko polubiły Polskę. Ale jej córka, mimo, że została ciepło przyjęta od samego początku, teraz zaczyna mieć problemy. - Córka dorasta, jest już w szkole średniej i zaczynam się trochę niepokoić - głos Oleny cichnie. Chodzi o niewybredne żarty z podtekstem seksualnym. - Wie pani, czytam te wszystkie wypowiedzi w internecie, słyszę co młodzi chłopcy mówią na ulicy czy w tramwaju, po prostu się o nią boję - mówi. - We Wrocławiu jest nas dużo, trzymamy się razem, ale dziwi się pani? Im dłużej tu jesteśmy, tym więcej ludzi pozwala sobie na przykre słowa. Współczucie się skończyło - dodaje. Sama, jak mówi, nie doświadcza niechęci bezpośrednio, ale "wie co się mówi o Ukrainkach". - Ja sobie poradzę, mam nadzieję, że moja córka też - mówi.

Asystenci międzykulturowi potrzebni od zaraz

- Dla skutecznego wdrażania instrumentu polityki edukacyjnej, jakim jest stanowisko asystenta międzykulturowego w szkole, istotne też jest monitorowanie zatrudniania asystentów międzykulturowych w szkołach – zbieranie rzetelnych danych o liczbie osób zatrudnionych na tych stanowiskach i miejscu ich zatrudnienia, publiczne udostępnianie tych danych oraz ich systematyczne aktualizowanie. To pozwoli na orientację zarówno rodzicom i opiekunom prawnym z doświadczeniem migracji, w których placówkach ich dzieci mają szansę na wsparcie ze strony asystenta międzykulturowego, jest też ważne dla projektowania działań przez instytucje edukacyjne, organy prowadzące oraz organizacje pozarządowe - mówi Anna Górska.

- Zachęcamy też zarówno MEN jak i samorządy do współpracy z doświadczenie asystentkami międzykulturowymi oraz organizacjami pozarządowymi, które mają wiedzę, doświadczenie i ekspertyzę w zakresie asystentury międzykulturowej: diagnozie potrzeb i wyzwań szkół oraz środowiska AM, wdrażaniu AM do pracy w szkole, dobrych praktykach we współpracy szkoły z AM, oferty szkoleń i kursów wzmacniających kompetencje AM, oferty wsparcia dla AM np. w formie superwizji lub innych wydarzeń. Kilkadziesiąt takich podmiotów działa w Koalicji na rzecz wzmocnienia roli asystentek i asystentów międzykulturowych i romskich - dodaje Górska

A asystencję międzynarodową trzeba rozwijać i zapewnić asystentom ścieżki rozwoju, w tym kursy i studia podyplomowe przygotowujące do pełnienia tej funkcji/lub doskonalenie zawodowego. - Ponieważ stanowisko asystenta międzykulturowego zostało uznane podobnie jak dotąd pomoc nauczyciela za stanowisko pomocnicze i obsługi, nie obejmują go systemowe formy rozwoju zawodowego np. w ośrodkach doskonalenia nauczycieli. Zachęcamy MEN do rozważenia poszerzenia oferty ODNów o grupę AM. Potrzebne jest też określenie pewnych standardów kompetencyjnych dla osób rozpoczynających pracę jako AM i minimalnych standardów przygotowania – jako Koalicja na rzez wzmacniania roli asystentek i asystentów międzykulturowych oraz romskich na podstawie doświadczeń określiłyśmy profil kompetencyjny dla AM w projekcie opisu zawodu asystentka międzykulturowa/ asystent międzykulturowy na potrzeby Klasyfikacji Zawodów i Specjalności przekazanym MEN i MRPiPS w maju bieżącego roku. Rekomendujemy też wykorzystanie bezpłatnego kursu online na platformie Szkoła Różnorodności stworzonej przez Polskie Forum Migracyjne jako podstawowego kursu przygotowującego do pracy na stanowisku asystenta międzykulturowego w szkole. Kurs obejmuje moduły tematyczne zidentyfikowane przez Koalicję jako kluczowe dla pracy AM i zajmuje ok. 16-20 godzin - podsumowuje Górska.