Dotychczas byli zgłaszani tylko do ubezpieczenia zdrowotnego. Po zmianach szkoła doktorska będzie musiała odprowadzać za nich składki, które będą częściowo potrącane z wypłacanego im stypendium. Dzięki temu będą mogli mieć prawo do świadczeń chorobowych.
1 października wchodzą w życie zmiany w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadzane przez ustawę Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce uchwalonej w ramach szerszego projektu, tj. Konstytucji dla nauki. Jedną ze zmian w systemie kształcenia doktorantów jest objęcie ich obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Przy czym nowe regulacje nie obejmą uczestników studiów doktoranckich rozpoczętych przed rokiem akademickim 2019/2020. Do nich zastosowanie będą miały dotychczasowe przepisy, bo jak podkreśla Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego i Nauki, doktoranci kształceni na obecnych zasadach podlegają zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach oraz powszechnemu ubezpieczeniu zdrowotnemu realizowanemu i finansowanemu na zasadach dotychczasowych nie dłużej niż do 31 grudnia 2023 r.
Wynika to z ogólnej zasady przyjętej w Konstytucji dla nauki, zgodnie z którą studia doktoranckie rozpoczęte przed rokiem akademickim 2019/2020 prowadzi się na zasadach dotychczasowych, jednak nie dłużej niż do dnia 31 grudnia 2023 r. Jak wyjaśnia MNiSW, datą graniczną zamknięcia przewodu doktorskiego wszczętego na starych zasadach jest 31 grudnia 2021 r. Zaznacza jednak, że osoby, które rozpoczęły studia doktoranckie na starych zasadach i nie zakończyły przewodu doktorskiego do 31 grudnia 2021 r., mogą ubiegać się o nadanie stopnia doktora także w oparciu o nowe reguły.

Teraz jak studenci…

Sytuacja obecnych doktorantów w świetle przepisów o ubezpieczeniu społecznym i zdrowotnym niewiele różni się od sytuacji studentów. To, że są doktorantami, pozwala im tylko na korzystanie z bezpłatnych świadczeń medycznych w publicznych placówkach (prawo to wygasa po upływie czterech miesięcy od ukończenia studiów albo skreślenia z listy doktorantów). To uczelnie zgłaszają ich do ubezpieczenia zdrowotnego. Przy czym nie muszą tego robić, jeśli doktorant ma inny tytuł do ubezpieczeń, np. etat lub zlecenie. W przeciwieństwie jednak do studentów, jeśli osiągają oni wynagrodzenie z umowy zlecenia, to należy od niego odprowadzić składki – i to nawet wtedy, gdy nie ukończyli 26. roku życia. Ponadto na mocy ustawy o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach przysługują im pewne świadczenia, jeśli w trakcie zajęć ulegną wypadkowi lub w związku z nimi zapadliby na chorobę zawodową. W takim przypadku przysługuje im renta z tytułu niezdolności do pracy oraz jednorazowe odszkodowanie. Jeśli doktorant zmarłby z tego powodu, członkom jego rodziny także przysługuje renta rodzinna i jednorazowe odszkodowanie. Doktoranci nie płacą jednak składek, ponieważ świadczenia te są finansowane ze środków budżetu państwa, a nie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Mimo to przyznaje je i wypłaca ZUS na wniosek osoby uprawnionej.

…potem jak zleceniobiorcy

Doktoranci, który rozpoczną kształcenie już w przyszłym roku akademickim, będą podlegać ubezpieczeniom społecznym z tytułu pobierania stypendium doktoranckiego w okresie jego pobierania na zasadach podobnych do zleceniobiorców. Będą za nich odprowadzane obowiązkowo składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe oraz wypadkowe. Składki te będą współfinansowane przez doktoranta oraz podmiot wypłacający stypendium na takich zasadach, jak w przypadku innych ubezpieczonych.
WAŻNE Doktoranci będą obowiązkowo podlegać ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu. Ubezpieczenie chorobowe będzie dla nich dobrowolne.
Podobnie jak zleceniobiorcy doktoranci będą mogli na swój wniosek podlegać ubezpieczeniu chorobowemu, co da im prawo do świadczeń w razie choroby lub urodzenia dziecka. Oczywiście, jeśli będą mieć inne tytuły do ubezpieczeń, to będą mogli dobrowolnie – na swój wniosek – być objęci ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi również z innych tytułów. Może się to zdarzyć, ponieważ nowe przepisy nie przewidują zakazu zatrudnienia doktoranta na umowę zlecenie czy umowę o pracę w charakterze innym niż nauczyciel akademicki lub pracownik naukowy. [przykład 1]

Szkoła płatnikiem

Płatnikiem składek dla takich osób będzie podmiot prowadzący szkołę doktorską, a podstawą wymiaru składek będzie kwota otrzymywanego stypendium. Szkoła doktorska to nowe pojęcie w polskim systemie kształcenia wprowadzane ustawą – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Zgodnie z jej przepisami kształcenie doktorantów odbywa się w szkole doktorskiej, która może być prowadzona przez uczelnię akademicką, instytut PAN, instytut badawczy albo instytut międzynarodowy.
Konstytucja dla nauki wprowadziła nowe zasady obliczania wysokości stypendium doktoranckiego, z którego będą potrącane składki. Będzie ono uzależnione od wynagrodzenia profesora i będzie wynosić co najmniej:
  • 37 proc. wynagrodzenia profesora – do miesiąca, w którym została przeprowadzona ocena śródokresowa;
  • 57 proc. wynagrodzenia profesora – po miesiącu, w którym została przeprowadzona ocena śródokresowa.
Wynagrodzenia profesora zostanie ustalone w drodze rozporządzenia.
Natomiast stypendium doktoranta posiadającego orzeczenie o niepełnosprawności, orzeczenie o stopniu niepełnosprawności albo orzeczenie ZUS, o którym mowa w art. 5 oraz art. 62 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, będzie zwiększone o 30 proc. kwoty wynoszącej 37 proc. wynagrodzenia profesora.

Bez okresu wyczekiwania

Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce przyniosły także zmianę zasad obliczania okresu wyczekiwania określonego w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Przypomnijmy, że jest to potoczna nazwa (nie jest to pojęcie ustawowe) okresu, przez jaki trzeba podlegać ubezpieczeniom chorobowym, aby mieć prawo do świadczeń. Zgodnie z ogólną zasadą wynosi on w przypadku ubezpieczonych obowiązkowo – 30 dni, a w przypadku ubezpieczonych dobrowolnie – 90 dni. Od niektórych ubezpieczonych ustawa zasiłkowa w ogóle nie wymaga tego okresu i mają oni prawo do świadczeń od pierwszego dnia. Dotychczas przywilej ten przysługiwał m.in. tym absolwentom szkół uczelni, którzy zostali objęci ubezpieczeniem chorobowym lub przystąpili do ubezpieczenia chorobowego w ciągu 90 dni od dnia ukończenia szkoły lub uzyskania dyplomu ukończenia studiów. Po zmianach będzie on przysługiwał także osobom, które zakończyły kształcenie w szkole doktorskiej. Chodzi o to, aby doktorant, kończąc kształcenie w szkole doktorskiej i podejmując pracę zarobkową, nie miał luki w ubezpieczeniu chorobowym. Po skończonym kształceniu będzie więc miał trzy miesiące na przystąpienie do ubezpieczenia chorobowego i nawet jeśli zrobi to jako przedsiębiorca lub zleceniobiorca, będzie podlegać ubezpieczeniu społecznemu od pierwszego dnia. [przykład 2]
Objęcie doktorantów ubezpieczeniem wypadkowym wywołało konieczność zmiany także ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Zgodnie z nowym jej brzmieniem za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas kształcenia się w szkole doktorskiej przez doktorantów otrzymujących stypendium.

przykład 1

Dodatkowe zlecenie
Pan Tomasz jest doktorantem w szkole doktorskiej. Otrzymuje stypendium i podlega ubezpieczeniom społecznym z tego tytułu. Zawarł dodatkowe zlecenie, ale z otrzymywanego wynagrodzenia nie będzie musiał odprowadzać składek na ubezpieczenie społeczne, chyba że sam złoży o to wniosek.

przykład 2

Zasiłek już od pierwszego dnia
Pani Anita zakończyła kształcenie w szkole doktorskiej 30 kwietnia. 1 czerwca rozpoczęła wykonywanie pracy w oparciu o umowę o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy o zleceniu, i od razu zgłosiła się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Na mocy nowych przepisów pani Anita będzie miała prawo do zasiłku chorobowego już od 1 czerwca. Gdyby jednak zgłosiła się do ubezpieczenia chorobowego później niż 29 lipca (90. dzień od zakończenia kształcenia), prawo do zasiłku przysługiwałoby jej dopiero po trzech miesiącach okresu oczekiwania.

Tabela 2

Co się zmieni
Rodzaj ubezpieczenia Doktoranci kształcenina starych zasadach Doktoranci kształceni na nowych zasadach Studenci
emerytalne nie tak nie
rentowe nie tak nie
chorobowe nie tak, ale dobrowolnie nie
wypadkowe nie tak nie
zdrowotne tak tak tak
Podstawa prawna
Art. 4 pkt 2 lit. pa, art. 6 ust. 1 pkt 7b ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1778 ze zm.).
Art. 279 i art. 329 ustawy z 3 lipca 2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. poz. 1669).
Art. 2 ust. 1 pkt 7, art. 4 i art. 12 ustawy 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (t.j. Dz.U z 2013 r. poz. 737 ze zm.).
Art. 66 ust. 1 pkt 20 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1510 ze zm.).
Art. 4 ust. 3 pkt 1 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1368 ze zm.).
Art. 3 ust. 3 pkt 12a ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1376 ze zm.).