Obserwujemy spadek liczby dzieci oraz nieprzerwany wzrost grupy osób w starszym wieku. Według prognoz GUS w Polsce w 2050 r. udział osób starszych przekroczy 30 proc. populacji na obszarach wiejskich, a w miastach zbliży się do 35 proc. Długość życia będzie systematycznie rosnąć, osiągając w 2050 r. dla kobiet średnią wartość 84,34 roku, a dla mężczyzn 77,55 roku.

Zmiany demograficzne w Polsce obciążają też samorządy

Warto zwrócić uwagę na obecną i prognozowaną przez GUS liczbę osób w wieku sędziwym, dla których nie tylko infrastruktura techniczna, ale przede wszystkim społeczna jest kluczowa. Według GUS liczba osób w wieku 85 lat i więcej wzrośnie w wariancie średnim do 2050 r. o 113 proc. (patrz: infografika). Z drugiej strony istotnie zmniejszy się liczba mieszkańców Polski w wieku produkcyjnym. Ma to zasadniczy wpływ na finanse samorządowe, które w znacznej części składają się z wpływów z PIT oraz CIT pracowników i firm zarejestrowanych na terenie danej gminy. Ubytek ponad 7 mln (32 proc.) osób aktywnych zawodowo do 2060 r. musi się odbić na finansach lokalnych.

Te zmiany to dla samorządów duże wyzwanie w sferze społecznej, ekonomicznej, zdrowotnej i socjalnej. Starzenie się społeczeństwa i kurczenie bazy podatkowej będzie stanowić rosnące obciążenie dla finansów publicznych, w szczególności w mniejszych ośrodkach, bez dynamicznego rynku pracy i zaplecza akademickiego (ale ostatecznie nie ominie żadnego miejsca), co oznaczać będzie spadek zdolności do świadczenia wysokiej jakości usług.

Koszty utrzymania infrastruktury stają się trudne do udźwignięcia

Obowiązek utrzymania istniejącej już infrastruktury samorządowej to nie tylko kwestia koniecznych remontów, wsparcia wspólnot, ponoszenia kosztów mediów i wynagrodzeń pracowników nadzorujących działanie instytucji publicznych, lecz także zapewnienie odpowiednio przygotowanej kadry, z którą szczególnie w mniejszych samorządach jest i będzie coraz większy problem.

Sukces samorządów w przyszłości będzie zależeć od ich umiejętności adaptacji do zmieniających się warunków demograficznych, ekonomicznych oraz skutecznego i kreatywnego poszukiwania nowych rozwiązań zarządzania istniejącymi zasobami. Kreatywne zagospodarowanie przestrzeni oznacza tworzenie wielofunkcyjnych, elastycznych i dostępnych miejsc, które mogą pełnić wiele ról, jednocześnie sprzyjając integracji, aktywizacji, reaktywizacji i poprawie jakości życia coraz liczniejszej grupy starszych mieszkańców. Działania te są nie tylko pozytywne społecznie, lecz także korzystne ekonomicznie.

Infrastruktura może się stać wielofunkcyjna

Wprowadzenie dodatkowych funkcji, rozszerzenie istniejących o inne, podobne, czy transformacja wewnątrz struktury to rozwiązania konieczne, żeby zapewnić mieszkańcom wysoką jakość usług, rozwiązywanie problemów społecznych, wzmacnianie i rozwój kapitału społecznego, bazując na istniejącej już infrastrukturze, także technicznej. Pomoże to zracjonalizować wydatki na infrastrukturę samorządów z jednoczesnym przesunięciem akcentów w kierunku działań integrujących i uspołeczniających, realizowanych we współpracy ze stowarzyszeniami, z fundacjami czy innymi podmiotami jako koniecznymi i pożądanymi partnerami.

Przeszkodą będą na pewno bariery regulacyjne i prawne, potencjalne konflikty interesów i wypracowanie zasad zarządzania wielofunkcyjnymi obiektami, ich finansowania i warunków współpracy. Ale warto podjąć to wyzwanie. ©℗

Przykład 1

Szkoła wiejska z perspektywą spadku liczby uczniów, tysiąclatka, przez wiele lat remontowana, z pełną dostępnością dla osób z niepełnosprawnościami, spełnionymi warunkami technicznych kontroli zewnętrznych, generująca stałe koszty utrzymania. Doskonałe miejsce na wprowadzenie dodatkowej, naturalnej funkcji – przedszkola.

Ale nie tylko. Aula szkolna czy sala sportowa może pełnić funkcję sali wiejskiej, w której organizować się mogą mieszkańcy obwodu szkoły, w tym grupy sołeckie czy stowarzyszenia lokalne. Stołówka szkolna, poza uczniami i nauczycielami, może obsługiwać samotnych seniorów. Stołówka i kuchnia w czasie poza zajęciami szkolnymi to także doskonała przestrzeń dla koła gospodyń wiejskich.

W perspektywie starzejącego się społeczeństwa, coraz częściej osamotnionego, w pustoszejących klasach parteru bez problemu można zorganizować dzienny klub seniora czy wyodrębnić przestrzeń dla środowiskowego domu samopomocy, którego potrzeby rosną z uwagi na coraz większe grono osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dużą potrzebą w przyszłości staną się warsztaty terapii zajęciowej, które można organizować z wykorzystaniem tej samej infrastruktury.

Szkolne place zabaw można uzupełnić o sprzęty dla dorosłych, w tym tych o szczególnych potrzebach. Warto zwrócić uwagę na to, że zgodnie z danymi GUS na koniec grudnia 2023 r. aż 3,08 mln osób miało w Polsce orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności wydane przez zespół ds. orzekania o niepełnosprawności. Ponad połowa z nich miała orzeczenie z jedną przyczyną, a ok. 40 proc. z dwiema przyczynami niepełnosprawności. Najwięcej osób miało orzeczenie wydane z powodu upośledzenia narządu ruchu (1,39 mln). Liczby te z roku na rok rosną.

Takim sposobem jedna przestrzeń może się stać gospodarzem dla ośmiu nowych funkcji, ciągle generując tylko jeden koszt utrzymania budynków, spełniając funkcję co najmniej kilku innych i dając wartość dodatkową, obecnie nadrzędną społecznie – integracji międzypokoleniowej. A ta z kolei uczy wszystkich korzystających z dzielonej przestrzeni wyrozumiałości, szacunku dla innych i daje nowe możliwości edukacji w wykorzystywanej szkole. Te rozwiązania są możliwe od zaraz lub po wprowadzeniu niewielkich zmian legislacyjnych, zasadnych do przeprowadzenia.

Przykład 2

Targowisko miejskie stanowiące centrum miejscowości, zadaszone, z parkingiem. Miejsce dla lokalnych producentów i sprzedawców żywności pochodzenia rolniczego, ogrodniczego, pszczelarskiego i sadowniczego. Tętniące życiem tylko dwa razy w tygodniu.

Doskonałe miejsce na wydarzenia związane z promocją lokalnych wytwórców, ale też potencjalne boisko rekreacyjne czy młodzieżowa sala koncertowa, miejsce warsztatów artystycznych, ekspozycji i wystaw plastycznych. Dobra lokalizacja dla zestawu naprawczego dla rowerzystów, z możliwością wyznaczenia miejsca odpoczynku dla cyklistów. Doskonałe miejsce na rolkowisko. Przestrzeń otwarta, w centrum miejscowości, z możliwością realizacji zadań wpisanych w działalność instytucji kultury i sportu, ale przede wszystkim zapraszająca do współuczestniczenia „po drodze”. Wprowadzając nowe funkcje, zapewniamy kolejne miejsce aktywizacji społecznej i edukacji pośredniej do przestrzeni wcześniej niewykorzystanej w pełni.

Przykład 3

Dom pomocy społecznej tradycyjnie kojarzy się z miejscem stałego pobytu dla osób starszych i niesamodzielnych. Jednak, w duchu wielofunkcyjności, może stać się centrum usług wspierających seniorów w całym lokalnym środowisku, a nie tylko jego mieszkańców. Dysponuje infrastrukturą (sale terapii zajęciowej, jadalnie, sale rehabilitacyjne, tereny zielone, pokoje wyposażone w specjalistyczny sprzęt) i wykwalifikowanym personelem. Warto zacząć realizować tu zadanie związane z dziennym lub kilkudniowym pobytem osób zależnych. Można zorganizować w nim godzinne pobyty dla seniorów mieszkających w swoich domach, którzy potrzebują nadzoru w ciągu dnia.

Personel ośrodka (pielęgniarki, terapeuci zajęciowi, psycholodzy, pracownicy socjalni) może oferować poradnictwo, konsultacje dla seniorów i ich rodzin w zakresie opieki, zdrowia, wsparcia psychologicznego, dostępu do świadczeń czy szkolenia dla opiekunów w zakresie technik pielęgnacji, pierwszej pomocy, radzenia sobie z trudnymi zachowaniami i komunikacji z seniorem. Osoby starsze z zewnątrz mogłyby korzystać ze specjalistycznych zabiegów rehabilitacyjnych prowadzonych w placówce. To dobre miejsce na wypożyczalnię sprzętu rehabilitacyjnego i wspomagającego (wózki inwalidzkie, balkoniki, łóżka rehabilitacyjne) dla mieszkańców gminy, którzy czasowo lub stale go potrzebują. Ośrodek już jest w posiadaniu tych pomocy, a wypożyczenie to zdecydowanie tańsza alternatywa dla zakupu.

Podobnie jak w przykładzie ze szkołą kuchnia i jadalnia domu mogą oferować posiłki dla samotnych seniorów z okolicy, którzy mają trudności z ich samodzielnym przygotowaniem. Świetnym rozwiązaniem jest też prowadzenie w tym miejscu klubu seniora, tworzącego społeczność, dającego kolejną opcję spędzania wolnego czasu dla osób starszych o różnej aktywności. Teren ośrodka to także dobre miejsce na wprowadzenie mieszkań wspomaganych lub treningowych krótkoterminowych dla osób w procesie usamodzielniania.

Przykład 4

Mieszkalnictwo komunalne, tradycyjnie służące osobom o niższych dochodach, również może ewoluować w kierunku wielofunkcyjności i odpowiadać na potrzeby starzejącego się społeczeństwa oraz rozwijającej się w szybkim tempie choroby cywilizacyjnej, jaką jest samotność. Może również uwolnić „więźniów czwartego piętra” i zainicjować integrację między przedstawicielami wielu pokoleń, jako substytut zanikających w szybkim tempie rodzin wielopokoleniowych.

Czas przyjrzeć się swoim zasobom i zacząć transformację w kierunku nie tyle budowy nowych lokali, ile adaptacji istniejących oraz włączania do zasobów gminy tych z rąk prywatnych, często zaniedbanych. Stare kamienice w centrum miasteczek to idealna przestrzeń dla łączenia ludzi o różnych potrzebach i w różnym wieku, o różnym statusie społecznym i ekonomicznym. Budynek, w którym na co dzień będą funkcjonować mieszkańcy, tworząc społeczność wielopokoleniową, ma szansę być miejscem budowania pozytywnych, trwałych relacji, poświęcania sobie wzajemnie uwagi. Nie ma przeszkód, by w takich budynkach na parterze mieszkali seniorzy, dotychczasowi mieszkańcy wysokich pięter w blokach, a na wyższych kondygnacjach osoby młodsze i sprawniejsze fizycznie.

Można także zaadaptować przestrzenie wspólne lub wolne mieszkania na miejsca współdzielone przez minicentra aktywności czy organizacje pozarządowe organizujące integrację, gromadzące mieszkańców.

Uwolnione mieszkania z czwartego piętra to z kolei doskonałe miejsce dla młodych lub na mieszkania treningowe i chronione, których potrzeba coraz więcej, a co do prowadzenia których jesteśmy jako samorząd obowiązani. Takim sposobem można zaktywizować centra, szczególnie małych miast, które opustoszały z powodu rozlewania się tkanki miejskiej na peryferia.

Kreatywne zagospodarowanie przestrzeni oznacza tworzenie wielofunkcyjnych miejsc, które mogą sprzyjać integracji i aktywizacji coraz liczniejszej grupy starszych mieszkańców

ikona lupy />
Prognozy GUS dotyczące starzenia się społeczeństwa / Dziennik Gazeta Prawna - wydanie cyfrowe