Rodzeństwo seniora zapłaci za pobyt w DPS? Przepisy zaskarżone do TK

Kwestionowana w skardze regulacja to art. 61 ust. 1 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1283 ze zm.). Zgodnie z nim do wnoszenia opłaty za pobyt w DPS jest zobowiązany w pierwszej kolejności mieszkaniec domu, potem jego małżonek oraz zstępni (dzieci, wnuki), przed wstępnymi (rodzicami, dziadkami). Jeśli zaś płacone przez nich kwoty nie pokrywają pełnej odpłatności, to wtedy następna do partycypowania w kosztach jest gmina, która skierowała osobę wymagającą całodobowej opieki do placówki.

Ze względu na zanonimizowanie treści skargi trudno jest jednoznacznie wskazać, kim spośród wyżej wymienionych jest osoba, która zwróciła się do TK. Wiadomo jedynie, że jest opiekunem prawnym całkowicie ubezwłasnowolnionej kobiety, która została umieszczona w DPS w maju 2019 r. i prawdopodobnie jest to jej mąż albo syn (bądź wnuk). Skarżący otrzymał w lutym 2020 r. decyzję wydaną przez ośrodek pomocy społecznej, ustalającą wysokość ponoszonej przez niego opłaty i postanowił odwołać się od niej do samorządowego kolegium odwoławczego. Organ utrzymał w mocy to rozstrzygnięcie, w związku z czym mężczyzna wysłał skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego, ale została ona oddalona. Kolejnym jego krokiem była skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego – ona również została odrzucona. Opiekun prawny mieszkanki DPS postanowił więc złożyć skargę konstytucyjną do TK. Zarzuca w niej niezgodność art. 61 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej z art. 2 oraz 32 konstytucji, z których wywodzone są zasady: sprawiedliwości społecznej oraz równego traktowania przez władze publiczne w powiązaniu z art. 128 ustawy z 25 lutego 1964 r. – kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 2809).

Niespójne przepisy rodziny mają problem

To właśnie na wspomniany przepis k.r.io. skarżący powołuje się przede wszystkim w swojej skardze. Przewiduje on bowiem, że obowiązek dostarczania środków utrzymania, czyli obowiązek alimentacyjny, obciąża krewnych w linii prostej (są nimi zstępni i wstępni) oraz rodzeństwo. W ocenie mężczyzny opłata ponoszona za pobyt członka rodziny w DPS wykazuje pewne podobieństwo do obowiązku alimentacyjnego. Tymczasem z punktu widzenia spójności przepisów prawa rysuje się dysproporcja między kręgami osób zobowiązanych do alimentacji na gruncie k.r.io. a tych, które są zobligowane do współfinansowania pobytu członka rodziny w DPS na podstawie ustawy o pomocy społecznej, bo nie ma wśród nich rodzeństwa. Dlatego zdaniem skarżącego nie sposób jest mówić o zachowaniu konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej w przypadku art. 61 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, jeżeli do ponoszenia opłaty za pobyt w DPS jest zobligowany tylko jeden członek rodziny, podczas gdy mieszkanka placówki ma jeszcze innych bliskich krewnych – rodzeństwo, na które jest nałożony obowiązek alimentacyjny.

Ponadto mężczyzna dowodzi, że taka sytuacja, w której siostra lub brat osoby umieszczonej w placówce całodobowej opieki nie musi partycypować w kosztach jej utrzymania, budzi wątpliwości z punktu widzenia zasady równości wobec prawa oraz zakazu dyskryminacji w życiu społecznym. Jej właściwe rozumienie, a w efekcie jej uwzględnienie przy właściwym stosowaniu prawa przez organy administracji i sądy, powinno skutkować jak najszerszym kręgiem osób zobowiązanych do wnoszenia należności za przebywanie członka rodziny w DPS.

Szerszy problem, także dla samorządu

Grzegorz Rajski, radca prawny prowadzący własną kancelarię, podkreśla, że trudno powiedzieć, jak orzeknie TK, ale zwraca uwagę, że zaskarżony art. 61 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej może być uznany za szczególny w stosunku do regulacji zawartych w k.r.io.

– Ustawa o pomocy społecznej odwołuje się wprawdzie do nich w zakresie zarówno osób zobowiązanych do odpłatności za pobyt DPS, jak i kolejności jej ponoszenia, jednak tylko do pewnego momentu. Ustawodawca postanowił bowiem z jakichś powodów, że poszukiwanie takich osób zakończy się na zstępnych i wstępnych – wyjaśnia.

Również Magdalena Januszewska, radca prawny prowadząca własną kancelarię, zwraca uwagę, że ustawa o pomocy społecznej ma swoje przepisy szczególne w stosunku do k.r.io.

– W przypadku prawa opiekunów do świadczenia pielęgnacyjnego przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych wprost odwołują się do obowiązku alimentacyjnego wynikającego z k.r.io. Tu nie mamy do czynienia z tożsamym rozwiązaniem – stwierdza.

Dodaje przy tym, że sprawa, która stała się przedmiotem skargi do TK, jest elementem szerszego problemu, jaki gminy mają z ustalaniem odpłatności za pobyt w DPS, spowodowany uchylaniem się od jej ponoszenia przez zobowiązane do tego osoby (ze względu na to, że koszt utrzymania i tym samym wysokość opłaty są coraz wyższe).

O tym, że nie ma takiego wymogu, aby przepisy ustawy o pomocy społecznej były w każdym zakresie analogiczne do regulacji k.r.io., przekonuje również Aneta Adamska, adwokat prowadzący własną kancelarię.

– Należy też podkreślić, że obowiązek alimentacyjny obciąża rodzeństwo dopiero w ostatniej kolejności, po małżonku, zstępnych oraz wstępnych – tłumaczy.

Dodatkowo wskazuje na art. 61 ust. 2a, który stanowi, że opłatę za pobyt w DPS mogą wnosić też inne niż wymienione w art. 61 ust. 2 osoby, w tym rodzeństwo. ©℗