Krajobraz jest wartością, której ochrona przewidziana jest w wielu regulacjach. Jednak dotychczas brakowało jednolitej definicji tego pojęcia
Funkcjonuje podział na krajobraz przyrodniczy (określany często skrótowo po prostu jako krajobraz) odnoszący się do terenów niezmienionych w rezultacie działania człowieka, i krajobraz kulturowy. Ten ostatni powstał w wyniku działania człowieka. W efekcie obowiązuje dwutorowy, a przez to fragmentaryczny, system ochrony. Z tego powodu nie ma do tej pory wystarczających podstaw do ochrony i kształtowania krajobrazu.
Mnogość regulacji
Ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody, do których zalicza się m.in. krajobraz. Tak wynika z art. 2 ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (dalej: u.o.p.). Ustawa nie definiuje jednak tego pojęcia. Określa natomiast, że walory krajobrazowe to wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka.
Regulacja ta w art. 6 przewiduje kilka form ochrony przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Główne cele ochrony przyrody określa natomiast art. 2 ust. 2 u.o.p. Należą do nich m.in. ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
Z kolei w myśl art. 6 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami krajobraz kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Ustawa ta przewiduje, że krajobraz kulturowy może być chroniony poprzez utworzenie przez radę gminy parku kulturowego.
Omawiana regulacja po raz pierwszy definiuje pojęcia: „krajobraz priorytetowy” – w ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (dalej: u.p.z.p.)oraz „krajobraz kulturowy” – w ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. [tabela 1]
Kontrowersyjna dominanta
W projekcie ustawy zdefiniowane zostało pojęcie „dominanty krajobrazowej”. Chodziło o obiekty budowlane o wiodącym oddziaływaniu wizualnym w krajobrazie (np. wielokondygnacyjne wieżowce lub maszty elektrowni wiatrowych). Lokalizowanie tego typu obiektów miało być możliwe wyłącznie na podstawie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i zgodnie z wytycznymi zawartymi w urbanistycznych zasadach ochrony krajobrazu. Sejm zrezygnował z tak rygorystycznego rozwiązania, pozostawiając tym samym możliwość lokalizacji tych obiektów na zasadach ogólnych, w tym na podstawie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Spowodowane było to tym, że utrudnienia we wznoszeniu nowych farm wiatrowych mogłoby sprawić, iż Polska miałaby trudności z wypełnieniem unijnych wymogów w tej dziedzinie. Zgodnie z dyrektywą 2009/28/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2009 r. udział energii z odnawialnych źródeł energii w krajowym bilansie zużycia energii powinien do 2020 roku sięgnąć 15 proc. Obecnie wynosi ok. 11 proc.
Opór branży
Projektowane przepis, zgodnie z którymi farmy wiatrowe byłyby traktowane jako dominanty krajobrazowe, wzbudzały poważny niepokój przedsiębiorców z branży energetyki wiatrowej. Związane z energetyką odnawialną izby gospodarcze i stowarzyszenia krytykowały też przenoszenie kompetencji dotyczących wydawania decyzji o lokalizacji farm wiatrowych z poziomu gmin na poziom województw.
Z części projektowanych rozwiązań ostatecznie Sejm zrezygnował. Jednym z nich były obostrzenia w procedurze wnoszenia dominant krajobrazowych. Kolejnym rozwiązaniem, z którego ostatecznie zrezygnowano, były urbanistyczne zasady ochrony krajobrazu.
Tabela 1. Nowe definicje
Pojęcie Do której ustawy wprowadzonelub znacząco zmienione
Krajobraz priorytetowy to krajobraz szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno-widokowe, i jako taki wymagający zachowania ub określenia zasad i warunków jego kształtowania. Art. 2 pkt 16f ustawy z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 199 ze zm.).
Krajobraz kulturowy to postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka. Art. 3 pkt 14 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1446 ze zm.).
Oś widokowa to wyobrażalna prosta kierująca wzrok na charakterystyczne elementy zagospodarowania terenu lub terenów. Art. 5 pkt 13a ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 151, poz. 1220 ze zm.).
Przedpole ekspozycji to rozległe poziome płaszczyzny, w szczególności zbiorniki wodne, zbocza lub płaskie dna dolin, umożliwiające ekspozycję panoram. Art. 5 pkt 15b ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Punkt widokowy to miejsce lub punkt topograficznie wyniesiony w terenie, z którego układ wizualny obszaru widzenia dla obserwatora jest szeroki i daleki. Art. 5 pkt 15c ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Walory krajobrazowe to wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, estetyczno-widokowe obszaru oraz związane z nimi rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody oraz elementy cywilizacyjne, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. Art. 23 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.