Subskrybuj nas na Youtube
Umieszczenie w domu pomocy społecznej jest prawem mieszkańca gminy, ale nie zawsze może się ono ziścić. Mimo iż usługa jest odpłatna, w wielu regionach brakuje miejsc w tych placówkach, są kolejki oczekujących. Decyzję o skierowaniu do DPS podejmuje gmina właściwa ze względu na miejsce zamieszkania kandydata do placówki. Zanim to zrobi, sprawdza, czy faktycznie trzeba mu zapewnić całodobową opiekę, np. z uwagi na wiek, chorobę lub niepełnosprawność, czy nie może on samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu i czy nie ma innych możliwości zapewnienia mu odpowiednich do potrzeb usług opiekuńczych, np. przez rodzinę.
Kolejna decyzja dotyczy opłaty za pobyt w DPS. Powinna być ona wydana przez odpowiedni organ jednostki samorządu terytorialnego w dniu skierowania do placówki. Opłata ustalona jest jako średni miesięczny koszt utrzymania w tym danym DPS i ustala ją odpowiedni organ JST. [ramka 1] Nierzadko jednak jest to kwota, która przekracza możliwości kierowanej do placówki osoby. Co wówczas zrobić? Na to i inne pytania związane z procedurą przyznawania miejsca w DPS odpowiadamy w niniejszej publikacji.
Kolejność osób zobowiązanych do opłacania pobytu w DPS określa art. 61 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej (dalej: u.p.s.). [ramka 2] W pierwszej kolejności mieszkaniec DPS płaci sam za siebie ‒ jeśli go na to stać. Przy czym opłata za pobyt w placówce nie może pochłonąć całej przysługującej mu renty czy emerytury – zgodnie z ustawą o pomocy społecznej może to być maksymalnie 70 proc. tego świadczenia. Jeśli mieszkańcem DPS ma być osoba małoletnia, to opłatę ponosi jej przedstawiciel ustawowy, lecz jedynie z dochodów dziecka (np. renty). Wysokość opłaty nie może przekroczyć 70 proc. dochodów małoletniego.
Ramka 1
Jaki organ ustala koszt
Zgodnie z art. 60 ust. 2 u.p.s. średni miesięczny koszt utrzymania mieszkańca w domu pomocy społecznej ustalany jest przez:
• wójta (burmistrza, prezydenta miasta) dla DPS o zasięgu gminnym,
• starostę – w DPS o zasięgu powiatowym,
• marszałka województwa – w regionalnym DPS.
Koszt ten podawany jest corocznie, w terminie do 31 marca, poprzez ogłoszenie w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Opłata uwzględnia kwotę rocznych kosztów działalności domu z roku poprzedniego, bez kosztów inwestycyjnych i wydatków na remonty, i jest powiększona o prognozowany średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług, przyjęty w ustawie budżetowej na dany rok kalendarzowy. Tak obliczoną kwotę należy podzielić przez liczbę miejsc, ustaloną jako sumę liczby mieszkańców w poszczególnych miesiącach roku poprzedniego. Nowa wysokość średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca w DPS obowiązuje od daty wskazanej w ogłoszeniu.
Ramka 2
Kto płaci
Mieszkaniec domu wnosi opłatę do kasy DPS lub na jego rachunek bankowy.
Za zgodą mieszkańca opłata może być potrącana:
1) z emerytury lub renty – przez właściwy organ emerytalno-rentowy, zgodnie z odrębnymi przepisami;
2) z zasiłku stałego – przez ośrodek pomocy społecznej (albo centrum usług społecznych) dokonujący wypłaty świadczenia; opłatę za pobyt ośrodek pomocy społecznej albo centrum usług społecznych przekazują na rachunek bankowy DPS.
Osoby zobowiązane do ponoszenia opłaty za pobyt krewnego wnoszą tę opłatę do kasy lub na rachunek bankowy gminy, z której mieszkaniec domu został skierowany. Z kolei gmina przekazuje pokrywaną przez siebie opłatę (wraz z opłatą przekazaną gminie przez zobowiązanych krewnych) na rachunek bankowy właściwego DPS.
Obowiązek rodziny
Jeśli stawka za pobyt jest wyższa niż 70 proc. dochodów mieszkańca, gmina zobowiązuje do wnoszenia pozostałej części opłat jego bliskich – w pierwszej kolejności małżonka, a w następnej jego zstępnych (dzieci i wnuki), dopiero po nich zaś – wstępnych (rodziców czy dziadków). Aby krewni znaleźli się w gronie osób zobowiązanych do odpłatności, muszą mieć dochód przekraczający 300 proc. kryterium dochodowego przewidzianego ustawą o pomocy społecznej, czyli 2328 zł, jeśli gospodarują samotnie, lub 1800 zł na osobę, gdy ich gospodarstwo domowe jest liczniejsze. Co ważne, spoczywające na bliskich zobowiązanie finansowe musi być ustalone w takiej wysokości, aby po odjęciu go od posiadanych dochodów nadal pozostało im nie mniej niż 300 proc. kryterium dochodowego z ustawy o pomocy społecznej.
Uregulowana kolejność zobowiązań finansowych przewidziana ustawą o pomocy społecznej nieprecyzyjnie odnosi się do sytuacji, w której w DPS przebywa osoba niebędąca w związku małżeńskim, za to mająca więcej niż jedno dziecko. Dla gmin oznacza to niejednokrotnie spory problem z ustaleniem kolejności zobowiązania. Potwierdza to m.in. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 10 lipca 2019 r. (sygn. akt IV SA/Po 381/19). Sąd wskazał, że „nie można (...) mówić o kolejności w sytuacji wystąpienia obowiązku ponoszenia opłat przez kilkoro zstępnych. Każde z nich ma bowiem taki sam obowiązek ponoszenia opłat, a jedynie różnicować je może osiągane kryterium dochodowe każdego zstępnego”. W tym samym wyroku poznański WSA podkreślił, że organ gminy powinien przeprowadzić postępowanie w sprawie ustalenia opłat za pobyt krewnego w domu opieki jednocześnie w stosunku do wszystkich zobowiązanych i wszyscy oni powinni być stronami postępowania oraz adresatami decyzji gminy w sprawie ustalenia odpłatności. Na brak możliwości arbitralnego wyboru przez organ gminy osoby spośród kręgu zobowiązanych i prowadzenia wobec niej postępowania wskazują także wyroki m.in. WSA w Warszawie z 21 września 2017 r. (sygn. akt. I Sa/Wa 704/17) i najnowszy – z 11 maja 2022 r. wydany przez WSA w Poznaniu (sygn. akt IV SA/Po 224/22).
Od obowiązku odpłatności niełatwo się uchylić. Nie jest to bowiem obowiązek alimentacyjny, od którego można byłoby uciec, jeżeli żądanie alimentów byłoby np. sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, ale ciężar publicznoprawny powstający z chwilą przyjęcia krewniaka do placówki (zob. wyrok WSA w Kielcach z 30 stycznia 2020 r., sygn. Akt SA/Ke 1145/19).
Przy czym, jeśli analiza dochodowa organu gminy wykaże, że łączne możliwości finansowe wszystkich zstępnych mieszkańca placówki nadal nie pokryją kosztów jego pobytu – należy zacząć analizować finanse wstępnych, czyli rodziców i dziadków.
Czasem dokłada się samorząd
Jeśli wysokość opłat przypadających na wszystkich członków rodziny nadal jest niższa niż średni koszt utrzymania mieszkańca w danym DPS, to do pokrycia pozostałej kwoty zobowiązana jest gmina, z której dana osoba została do tego domu skierowana.
Przykład
Zerowe dochody
Wysokość opłaty za DPS, w którym przebywa pani Anna, ustalono na 3800 zł miesięcznie. Kobieta ma dwoje dorosłych dzieci i nie ma własnych dochodów. Poza dziećmi nie ma też innych krewnych.
Syn pani Anny jest osobą samotnie gospodarującą o dochodzie miesięcznym 3000 zł; córka zaś mężatką, której wspólny z mężem dochód miesięczny wynosi 6000 zł. W tej sytuacji zobowiązanie finansowe syna pani Anny nie może przekroczyć 672 zł miesięcznie (3000 zł − 2328 zł), natomiast córki 2400 zł (6000 zł − [1800 zł × 2]). Wspólnie mogą więc wnieść maksymalną opłatę za pobyt swojej matki w DPS w wysokości 3072 zł. Resztę, czyli 728 zł miesięcznie, poniesie gmina, z której kobieta została skierowana do placówki.
Jednak JST poniesie koszt pobytu nie tylko wtedy, gdy dochody bliskich mieszkańca DPS nie przekraczają 300 proc. kryterium dochodowego z pomocy społecznej, lecz także wówczas, gdy zstępny złoży wniosek o zwolnienie go z płacenia opłat wraz z prawomocnym orzeczeniem sądu, że bliski, za którego miałby uiszczać kwotę, został pozbawiony wobec niego władzy rodzicielskiej. Takie samo zwolnienie będzie mu przysługiwało, jeśli umieszczony w DPS np. rodzic był w przeszłości skazany za umyślne przestępstwo wobec dziecka obowiązanego do wnoszenia opłaty, jego zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu. Zgodnie z art. 64a u.p.s. zwolnienie to ma charakter obligatoryjny i nie wymaga przeprowadzenia wywiadu środowiskowego. Bez konieczności przeprowadzenia wywiadu gmina może też zwolnić z całości lub z części opłat członków Korpusu Weteranów Walk o Niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej oraz działaczy opozycji antykomunistycznej i osoby represjonowane z powodów politycznych. Zwolnienie to dotyczy jedynie sytuacji, w której osoby te są obowiązane do wnoszenia opłaty za własny pobyt w DPS. Gmina może je zwolnić zarówno na ich wniosek, jak i z urzędu.
Zwolnienia fakultatywne
Gmina może zwolnić częściowo lub całkowicie od opłat członków rodziny mieszkańca DPS na ich wniosek, w szczególności jeżeli:
1) wnoszą opłatę za pobyt innych członków rodziny w DPS, ośrodku wsparcia lub innej placówce;
2) występują uzasadnione okoliczności, zwłaszcza długotrwała choroba, bezrobocie, niepełnosprawność, śmierć członka rodziny, straty materialne powstałe w wyniku klęski żywiołowej lub innych zdarzeń losowych;
3) małżonkowie, zstępni, wstępni utrzymują się z jednego świadczenia lub wynagrodzenia;
4) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty jest w ciąży lub samotnie wychowuje dziecko;
5) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty lub jej rodzic przebywała w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej na podstawie orzeczenia sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej osobie kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańcowi domu;
6) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty przedstawi wyrok sądu oddalający powództwo o alimenty na rzecz osoby kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu;
7) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty wykaże, w szczególności na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku, rażące naruszenie przez osobę kierowaną do DPS lub mieszkańca domu obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty.
Jednak, aby doszło do zwolnienia z opłaty w trybie art. 64 u.p.s., wymagany jest nie tylko uzasadniony wniosek, lecz także potwierdzenie zawartych w nim informacji w przeprowadzonym przez pracownika socjalnego wywiadzie środowiskowym. Należy jednak pamiętać, że mimo wystąpienia którejkolwiek z wymienionych sytuacji gmina może, ale nie musi się przychylić się do prośby składającego wniosek.
Ważne jest też określenie kręgu osób, które gmina może zwolnić z obowiązku ponoszenia opłat za pobyt krewnego w domu opieki. Przepisy mówią o osobach wnoszących opłatę lub obowiązanych do wnoszenia opłaty, a więc wniosek do gminy zainteresowany składa dopiero po zakończeniu postępowania związanego z ustaleniem zobowiązań finansowych. W praktyce zainteresowani uniknięciem ponoszenia finansowego ciężaru związanego z pobytem krewnego w domu opieki składają wnioski przed zakończeniem postępowania w sprawie ustalenia opłat. Taki wniosek jest jednak bezprzedmiotowy.
Ustalenie wysokości
Wysokość opłat za pobyt mieszkańca w DPS gmina ustala w umowie ze zobowiązanym (małżonkiem, zstępnymi, wstępnymi). Umowę z ramienia JST zawiera kierownik ośrodka pomocy społecznej albo dyrektor centrum usług społecznych po przeprowadzonym wywiadzie środowiskowym. Jeśli krewni odmawiają zawarcia umowy oraz nie wyrażają zgody na przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, to wysokość ich opłaty za pobyt mieszkańca w DPS ustala, w drodze decyzji, organ gminy kierującej do placówki. Wysokość ustalonej w ten sposób opłaty stanowi różnicę między średnim kosztem utrzymania w DPS a opłatą wnoszoną przez mieszkańca domu i opłatami wnoszonymi przez inne osoby obowiązane.
Co istotne, jeśli osoba zobowiązana do ponoszenia opłat przebywa poza granicami kraju, to gmina wszczyna postępowanie administracyjne, w którym wysyła wezwanie dotyczące obowiązku przeprowadzenia wywiadu środowiskowego i pisemną propozycję zawarcia umowy, której projekt załącza do korespondencji. W przypadku odmowy, podobnie jak w postępowaniu wobec zobowiązanych mieszkających w Polsce, ustala odpłatność w formie decyzji administracyjnej.
W zastępstwie
Bywa, że zobowiązani do ponoszenia odpłatności – czy to w zawartej z nimi przez gminę umowie, czy też w wyniku decyzji administracyjnej – uchylają się od ciążących na nich zobowiązań finansowych. Wówczas obowiązkiem gminy jest regulowanie należności. Dopiero po poniesieniu opłaty zastępczej może ona wszcząć postępowanie dotyczące zwrotu należności. W tej sprawie gmina wydaje decyzję administracyjną, w której określa wysokość należnej kwoty, termin jej zwrotu oraz podaje numer rachunku bankowego, na który ma on zostać dokonany. Tak wydana decyzja stanowi tytuł egzekucyjny, będący podstawą do przeprowadzenia egzekucji administracyjnej (por. wyrok WSA w Gliwicach z 8 grudnia 2017 r., sygn. akt IV SA/Gl 340/17).
Placówki niepubliczne
W przypadku domów opieki prowadzonych przez Kościół katolicki lub inny kościół czy związek wyznaniowy, a także organizację społeczną, fundację, stowarzyszenie, inną osobę prawną lub osobę fizyczną, który nie jest prowadzony na zlecenie organu jednostki samorządu publicznego, nie stosuje się przepisów związanych z kierowaniem do takiego domu na podstawie decyzji administracyjnej. Nie wydaje się także decyzji dotyczącej wysokości ponoszonych opłat i nie ustala się kręgu osób zobowiązanych do ponoszenia odpłatności. Pobyt mieszkańców w placówce ustala się na zasadzie umów cywilnoprawnych pomiędzy nią a pensjonariuszem.
Jeśli jednak niepubliczna placówka świadczy usługi w ramach zadań zleconych przez JST, to wysokość opłaty za pobyt w takim domu określa umowa zawarta przez gminę z podmiotem prowadzącym dom. Wymogi wynikające z postępowania administracyjnego stosuje się wówczas jedynie do mieszkańców objętych zakresem usług zleconych.
Podstawa prawna
art. 59, art. 61 ust. 1 i 2d, art. 64, art. 64a, art. 103 ust. 2, art. 104 ust. 4, art. 106 ust. 3b ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2268; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1692)
art. 108 par. 1 ustawy z 14 czerwca 1960 r. ‒ Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 735; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1301)
par. 8 ust. 1 i 2 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 734)
