Po pierwsze – trzeba projektować uniwersalnie, po drugie – stosować racjonalne usprawnienia. A gdy okazuje się to całkowicie niemożliwe, pozostaje dostęp alternatywny.
dr Jan Kowalczyk
Ustawa z 19 lipca 2019 r. o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1062; dalej: ustawa o dostępności) weszła w życie już we wrześniu 2019 r. jako kluczowy element programu „Dostępność Plus”. Jej głównym celem jest poprawa warunków życia i funkcjonowania obywateli ze szczególnymi potrzebami, zwłaszcza w zakresie dostępności usług publicznych. I bynajmniej nie chodzi tu tylko o osoby z niepełnosprawnością, lecz także np. o kobiety w ciąży czy osoby starsze. Podmioty publiczne zostały zobligowane do zapewnienia co najmniej minimalnej dostępności, która zagwarantuje obywatelom możliwość załatwienia sprawy czy skorzystania z usług oferowanych przez różne instytucje. [ramka 1] Od 6 września 2021 r. obowiązują też przepisy, na podstawie których każdy obywatel może poinformować podmiot publiczny o braku dostępności w wymiarze architektonicznym i informacyjno-komunikacyjnym, a podmiot publiczny jest zobowiązany do usunięcia istniejących barier. Ponadto można kierować skargi na brak dostępności do prezesa Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, a podmiotom publicznym, które nie zapewnią dostępności, grożą kary.
Ramka 1
Trzy sfery dostępności
1. Architektoniczna – obejmuje niwelowanie barier fizycznych i zapewnienie możliwości poruszania się po siedzibach instytucji publicznych.
2. Cyfrowa – koncentruje się na spełnieniu odpowiednich wymogów dla stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych.
3. Informacyjno-komunikacyjna – przewiduje działania na rzecz zapewnienia informacji o tym, jakie zadania wykonuje dany podmiot (np. w postaci nagrania w polskim języku migowym).
Idea prosta w założeniach
Szczególnym wyzwaniem, z którym wciąż mierzą się zarówno jednostki administracji rządowej, jak i samorząd terytorialny, jest zapewnienie dostępności architektonicznej. Do obowiązków wynikających z ustawy o dostępności w zakresie architektury należy przede wszystkim zapewnienie możliwości poruszania się po piętrach i pomiędzy piętrami w budynkach użyteczności publicznej, a także umożliwienie dotarcia do wszystkich pomieszczeń w budynku (z wyłączeniem technicznych). Dodatkowo ustawodawca nakazał tworzenie właściwych warunków do nawigacji wewnątrz budynku, w szczególności osobom z wadami wzroku i słuchu, umożliwienie wejścia do budynku z psem asystującym oraz zapewnienie bezpiecznych dróg ewakuacyjnych dla wszystkich użytkowników.
Skuteczne instrumenty
W przypadku gmin ustawa o dostępności stanowi wyzwanie również w kontekście rewitalizacji. Uchwalane od 21 marca 2020 r. gminne programy rewitalizacji [ramka 2] powinny uwzględniać obowiązki zapisane w art. 53 ustawy o dostępności. W skrócie oznacza to, że w trakcie sporządzania dokumentu należy mieć na uwadze zagadnienia dostępności – zarówno w procesie wyznaczania obszaru zdegradowanego, jak i przy projektowaniu konkretnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Celem jest to, by rezultaty projektów rewitalizacyjnych były dostępne dla wszystkich obywateli (w tym o ograniczonej mobilności, osób z niepełnosprawnością itp.).
Ramka 2
Gminny program rewitalizacji
To nieobowiązkowy dokument strategiczny uchwalany przez radę gminy w trybie przewidzianym przez ustawę o rewitalizacji. W części diagnostycznej program zawiera analizę natężenia negatywnych zjawisk w czterech sferach:
• społeczno-gospodarczej,
• technicznej,
• środowiskowej,
• przestrzenno-funkcjonalnej.
Na podstawie analizy wyznacza się granice obszaru zdegradowanego (czyli o szczególnym natężeniu tych zjawisk) oraz obszaru rewitalizacji. Dla gmin, które aplikują o środki unijne na rewitalizację, posiadanie programu jest niezbędne.
Wyzwanie jest szczególnie istotne w przypadku obiektów znajdujących się pod ochroną konserwatorską, w których każda zmiana związana z budynkiem musi być konsultowana z właściwym miejscowo konserwatorem zabytków. Można jednak znaleźć skuteczne instrumenty, by sprostać wymaganiom zapisanym w ustawie o dostępności.
projektowanie uniwersalne
Podstawowym instrumentem zapewniającym dostępność architektoniczną jest idea uniwersalnego projektowania. [tabela] W najszerszej definicji chodzi o to, by projektować przestrzenie w taki sposób, by mogły być używane przez wszystkich ludzi, w jak największym stopniu, bez konieczności adaptacji lub tworzenia specjalistycznych projektów. Zamiast tworzyć specjalną toaletę dla osób z niepełnosprawnościami, lepiej jest np. wyremontować te, które już w budynku są, ale w taki sposób, by mogli z nich skorzystać zarówno pełnosprawni, jak i osoby z niepełnosprawnościami.
Tabela. Na czym to polega
| Zasada | Środki realizacji |
| Inkluzywne użytkowanie, czyli takie, w którym projekt przestrzeni jest użyteczny i dostępny dla osób o różnych możliwościach | • Zapewnij te same sposoby użytkowania dla wszystkich użytkowników: identyczne, gdy tylko jest to możliwe, równoważne, gdy nie. • Unikaj segregowania lub stygmatyzacji jakichkolwiek użytkowników. • Zadbaj o to, by postanowienia dotyczące prywatności i bezpieczeństwa były jednakowo dostępne dla wszystkich użytkowników. • Spraw, aby projekt był atrakcyjny dla wszystkich użytkowników. |
| Elastyczność w użytkowaniu, czyli uwzględnienie indywidualnych preferencji i możliwości | • Daj wybór w sposobach użycia. • Pamiętaj o dostępie i sposobie użytkowania dla osób prawo- i leworęcznych. • Wspieraj dokładność i precyzję użytkownika. • Zapewnij możliwość dostosowania do tempa użytkownika. |
| Proste i intuicyjne użytkowanie | • Wyeliminuj niepotrzebną złożoność projektu. • Bądź zgodny z oczekiwaniami i intuicją użytkownika. • Uwzględnij szeroki zakres umiejętności czytania i pisania oraz język. • Uporządkuj informacje zgodnie z ich wagą. • Zapewnij skuteczne podpowiedzi i informacje zwrotne w trakcie i po zakończeniu zadania. |
| Łatwo dostrzegalne informacje | • Używaj różnych sposobów komunikacji (obrazowego, werbalnego, dotykowego) do prezentacji istotnych informacji. • Zapewnij odpowiedni kontrast pomiędzy istotnymi informacjami a ich otoczeniem. • Maksymalizuj czytelność istotnych informacji. • Rozróżniaj elementy w sposób, który można opisać (tj. ułatwiaj wydawanie instrukcji lub wskazówek). • Zapewnij zgodność z różnymi technikami lub urządzeniami wykorzystywanymi przez osoby z ograniczeniami sensorycznymi. |
| Odporność na błędy, czyli minimalizacja działań niepożądanych i niezamierzonych | • Rozmieść elementy, aby ograniczyć zagrożenia i błędy: najczęściej używane elementy, najbardziej dostępne; elementy niebezpieczne wyeliminowane, odizolowane lub osłonięte. • Ostrzegaj o zagrożeniach i błędach. • Zapewnij bezpieczne funkcje. • Zniechęcaj do nieświadomych działań w zadaniach wymagających czujności. |
| Funkcjonalność przy minimalnym wysiłku fizycznym | • Pozwól użytkownikowi utrzymać neutralną pozycję ciała. • Użyj urządzeń o odpowiedniej sile działania. • Zminimalizuj powtarzające się czynności. • Zminimalizuj długotrwały wysiłek fizyczny. |
| Wielkości dostosowane do użytkownika | • Zapewnij dobrą widoczność ważnych elementów każdemu siedzącemu lub stojącemu użytkownikowi. • Spraw, aby dostęp do wszystkich elementów był wygodny dla każdego siedzącego lub stojącego użytkownika. • Uwzględnij różnice w wielkości dłoni i uchwytu. • Zapewnij odpowiednią przestrzeń do korzystania z urządzeń pomocniczych lub pomocy osobistej. |
Na podstawie: „The Principles of Universal Design”, NC State University, The Center for Universal Design
Należy również pamiętać, że na podstawie ustawy o dostępności istnieje możliwość występowania do konserwatora zabytków o zgodę na zmiany w obiektach zabytkowych, jeżeli służą one zwiększaniu dostępności. Ponadto zgodnie z przepisami ustawy wprowadzony został obowiązek uwzględnienia możliwości adaptacji obiektu zabytkowego do potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami w dokumentacji konserwatorskiej. Konserwator w ramach zaleceń może np. dopuścić wprowadzenie szybu windowego na wszystkich kondygnacjach nieruchomości. Takie rozwiązanie sprzyja zapewnianiu dostępności dla osób z niepełnosprawnością ruchową, np. jeżdżących na wózkach inwalidzkich.
racjonalne usprawnienia
Innym instrumentem wspierającym dostępność architektoniczną jest zestaw racjonalnych usprawnień. Dotyczą one całego doświadczenia klienta instytucji publicznej, który ma konkretny cel do zrealizowania. Choć w ustawie o dostępności mówi się tylko o samych budynkach użyteczności publicznej, to jednak doświadczenie klienta zaczyna się już przed samym budynkiem. Należy zadbać o to, by budynek (zwłaszcza jeżeli jest częścią kompleksu) był odpowiednio oznakowany, np. przez klarowny system informacji nawigujących, dostępny dla wszystkich (a zatem nie wystarczą tylko tablice i strzałki informacyjne, potrzebne są również np. systemy prowadzenia, pętle indukcyjne, czyli środki wspomagania słuchu). Ponadto należy zapewnić miejsca postojowe dla osób z niepełnosprawnością, a także – w miarę możliwości – miejsca dla innych osób ze szczególnymi potrzebami, np. dla rodziców z małymi dziećmi (tego typu miejsca powinny mieć podobną wielkość, jednak być oznaczone w inny sposób, np. poprzez kolor farby czy piktogram).
W kontekście samego budynku jednym z kluczowych elementów jest prawidłowe zaprojektowanie wejścia. Wszelkie przeszkody terenowe i różnice wysokości mogą utrudniać, a nawet uniemożliwiać dostanie się do obiektu osobom o specjalnych potrzebach (np. poruszających się na wózkach inwalidzkich). W przypadku obiektów historycznych, które były budowane bez uwzględnienia specjalnych potrzeb, możliwe jest zastosowanie pochylni lub platformy, podnośnika albo schodołazów (elektryczne urządzenia, które ułatwiają obsługę transportu osób niepełnosprawnych na wyższe kondygnacje budynku, jeśli nie ma w nich windy czy rampy dla wózka inwalidzkiego). Ponadto droga komunikacji dla osób ze szczególnymi potrzebami niekoniecznie musi się pokrywać z główną drogą komunikacyjną (jeżeli nie ma możliwości zapewnienia odpowiedniej dostępności wejścia głównego, możliwe jest poprowadzenie drogi komunikacyjnej np. przez boczne wejście do budynku). Jednak takie rozwiązania powinny być stosowane w ostateczności. Należy też zadbać, by wejście było odpowiednio oznakowane i gwarantowało bezpieczeństwo, np. jeżeli drzwi wykonane są ze szkła, to należy zadbać o zlokalizowanie pasów w kontrastowym kolorze na wysokości wzroku osoby dorosłej oraz dziecka lub osoby na wózku inwalidzkim.
Dostępności sprzyja również umieszczenie punktu informacyjnego/recepcji przy wejściu do budynku. W ten sposób zapewniona zostanie informacja o topografii budynku, co umożliwi szybsze załatwienie sprawy przez klienta. Punkt informacyjny powinien być dostosowany do potrzeb osób poruszających się na wózkach – musi umożliwiać dostanie się do kontuaru od frontu i skorzystanie z powierzchni blatu, a także powinien być wyposażony w pętlę indukcyjną. Hol wejściowy dobrze zaopatrzyć w miejsce do odpoczynku składające się z kanapy lub krzesła oraz stolika. Rozmieszczenie poszczególnych mebli powinno umożliwiać korzystanie z nich również osobom na wózku inwalidzkim. Warto zrezygnować z elementów rozpraszających uwagę – szyldów reklamowych czy plakatów o jaskrawej kolorystyce. Istotna jest również akustyka pomieszczenia, którą można poprawić poprzez stosowanie wykładzin o krótkim włosiu oraz paneli akustycznych na ścianach. Wszelkie elementy ułatwiające nawigację (tabliczki z numerami pokoju czy nazwiskami urzędników) powinny być oznaczone w sposób kontrastowy oraz zawierać informację w alfabecie Braille’a. Oświetlenie ciągów komunikacyjnych powinno zostać zaprojektowane w taki sposób, by nie tworzyły się ostre i kontrastowe cienie oraz nie powodowały efektu olśnienia.
dostęp alternatywny – w ostateczności
Wszystkie powyższe drobne usprawnienia są możliwe do wprowadzenia również w przypadku obiektów zabytkowych, znajdujących się pod opieką konserwatorską. Znacząco utrudnione może okazać się natomiast zapewnienie komunikacji pionowej zwłaszcza w budynkach, w których nie można wprowadzić szybu windowego. Wówczas należy rozważyć takie rozmieszczenie funkcji, by większość (a najlepiej wszystkie) spraw można było załatwić na parterze. Mowa tu o tak zwanym dostępie alternatywnym, który może być jednak stosowany w ostateczności, to znaczy wówczas, gdy nie ma możliwości zastosowania projektowania uniwersalnego ani wprowadzenia racjonalnych usprawnień.
Dostęp alternatywny może mieć również inny wymiar. W przypadku instytucji kultury np. możliwe jest zastąpienie fizycznego dostępu innymi środkami przekazu. Jeżeli nie ma możliwości zaprojektowania sali muzealnej w taki sposób, by była dostępna dla osób z niepełnosprawnością, to istnieje możliwość zapewnienia dostępu alternatywnego, np. w formie wirtualnego spaceru, nagrania wideo lub innej formy, która sprawi, że każdy użytkownik będzie mógł się zapoznać z wystawą. Warto wspomnieć, że gmina może zawrzeć jedną umowę z operatorem wideotłumaczeń dla wszystkich jednostek organizacyjnych.
Ponadto dostęp alternatywny może zostać zapewniony przez rozwiązania tymczasowe (pomostowe). Jeżeli np. normalny dostęp do budynku pod opieką konserwatora jest ograniczony, to dostęp alternatywny może polegać na umieszczeniu w widocznym miejscu informacji o możliwości wejścia z pracownikiem danej instytucji, który po umówieniu konkretnego terminu zapewni rozkładany podjazd aluminiowy dla wózków inwalidzkich.
Przemyślana rewitalizacja
W codziennej praktyce urzędowej może się wydawać, że idea zachowania wiekowych budowli stanowiących element dziedzictwa kulturowego w niezmienionym kształcie stoi w jawnej sprzeczności z zapewnianiem dostępności architektonicznej. Kiedyś budowano inaczej, nie biorąc pod uwagę specyficznych potrzeb osób z niepełnosprawnościami oraz mających problemy z poruszaniem się. Całkowite dostosowanie budynków może okazać się niemożliwe lub znacząco wykraczać poza zalecenia konserwatorskie. A gdy uda się pogodzić jedno z drugim, problemem może być budżet niezbędny na przeprowadzenie inwestycji. Czy zatem dostępność zawsze będzie hamowała udaną rewitalizację?
W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie warto spojrzeć na szerszy kontekst dostępności. Zmiany, które ustawa o dostępności wprowadziła do ustawy o rewitalizacji, powodują, że analiza delimitacyjna obszaru zdegradowanego powinna również – w miarę możliwości – koncentrować się na potrzebach osób z niepełnosprawnością i o specjalnych potrzebach. Sformułowane w toku analiz wnioski dotyczące niedostępności infrastruktury do potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami (sfera przestrzenno-funkcjonalna), niefunkcjonowania rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych (sfera techniczna) lub wysokiej liczby mieszkańców o specjalnych potrzebach (sfera społeczna) pozwalają na zaprojektowanie konkretnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych, które będą prowadziły do rozwiązania tego problemu.
Oprócz dostosowania obiektów użyteczności publicznej do potrzeb osób o specjalnych potrzebach możliwe jest również tworzenie nowych funkcji społecznych tych obiektów z myślą o określonej grupie obywateli o specjalnych potrzebach. Możliwe jest np. tworzenie domów dziennego pobytu dla osób starszych, mieszkań chronionych dla osób z niepełnosprawnością czy świetlic środowiskowych, z których będą mogły korzystać dzieci wymagające pomocy. W ten sposób działania rewitalizacyjne mogą wspierać nie tylko dostępność, lecz także rehabilitację społeczną i zawodową osób z niepełnosprawnością. A przecież rozwiązywanie problemów społeczności lokalnych to główny cel i sens rewitalizacji.
