Czym się zajmuje samorząd terytorialny

W Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjny. Na najniższym szczeblu znajdują się gminy. Są one samorządem „pierwszego kontaktu”, odpowiadają za wszystkie sprawy o zasięgu lokalnym. Mają za zadanie zaspokajać potrzeb wspólnoty, zamieszkującej określony obszar. Dalej wyróżniamy powiaty i województwa. Jednostki samorządu terytorialnego na poszczególnych szczeblach nie podlegają sobie. Organami nadzoru są: Prezes Rady Ministrów i wojewoda.

Organami w gminie są; rada gminy (organ stanowiący) oraz wójt/burmistrz/prezydent miasta (organ wykonawczy). W wyborach wybierani są radni, którzy będą zasiadali w radzie gminy oraz w odpowiednio wójt/burmistrz lub prezydenta miasta, w zależności od tego, czy mieszkamy w gminie wiejskiej (wtedy wybieramy wójta), w gminie, w której siedziba władz znajduje się w mieście (burmistrz), czy w mieście powyżej stu tysięcy mieszkańców (prezydent miasta).

Jednostki samorządu terytorialnego realizują zadania własne, które finansowane są z dochodów własnych samorządów oraz subwencji ogólnych, jak i zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, które finansowane są z budżetu państwa, w formie dotacji celowych.

Zadania własne polegają na zaspokajaniu zbiorowych potrzeb danej wspólnoty samorządowej. Mieszkańcy danej gminy, powiatu i województwa mają wspólne, zbiorowe potrzeby, związane z zapewnieniem odpowiednich warunków do życia. Zadania zlecone natomiast nie polegają na zaspokajaniu zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej – są to zadania ogólnopaństwowe wykonywane w terenie.

Organy jednostek samorządu terytorialnego wykonują zadania własne, we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Wykonywanie zadań zleconych nie następuje w imieniu województwa samorządowego, a w konsekwencji nie jest związane z działaniem we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Wyrazem tego jest wyłączenie odpowiedzialności cywilnoprawnej na podstawie przepisów o odpowiedzialności za szkody spowodowane przy wykonywaniu władzy publicznej.

Orzecznictwo sądowe zajęło stanowisko, iż „za szkody spowodowane przez funkcjonariuszy organów gminy przy wykonaniu zadań z zakresu administracji rządowej ustawowo zleconych gminom odpowiada Skarb Państwa na podstawie art. 417 § 1 KC”.

Gmina to podstawa

Do zadań własnych gmin należą, m.in:

1. dbanie o ład przestrzenny, ochronę środowiska oraz gospodarowanie nieruchomościami - zatem to gmina sporządza miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego; wydaje pozwolenia na budowę, czy decyzje w sprawie lokalizacji dróg publicznych. Władze gminy mają wpływ na to, gdzie powstaną nowe budynki, czy i w jaki sposób zostaną zagospodarowane skwery, place i ulice. Gmina czuwa także nad estetyką miasta.

2. zarządzanie drogami, ulicami, mostami, czy organizacja ruchu - władze gminy mają za zadanie wykonywać remonty, przeglądy dróg, a także rozszerzać infrastrukturę drogową gminy.

3. zaopatrzenie mieszkańców w energię cieplną, elektryczną i gazową, zarządzanie wodociągami i kanalizacją - gmina ma obowiązek dostarczyć mieszkańcom ciepło, energię elektryczną i paliwo gazowe. Jeżeli w gminie działa z powodzeniem przedsiębiorstwo energetyczne to gmina ma obowiązek jedynie nadzorować i planować dostawy ciepła, energii elektrycznej i paliwa gazowego. W takiej sytuacji gmina nie może utworzyć własnego, konkurencyjnego przedsiębiorstwa energetycznego. Taki obowiązek pojawiłby się, gdyby na terenie gminy nie znajdowało się żadne przedsiębiorstwo energetyczne.

4. działanie w zakresie telekomunikacji - gmina ma za zadanie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu mieszkańców. Musi rozwijać sieć internetową na obszarze gminy, czy budować sieci telekomunikacyjne

5. sprawowanie nadzoru nad transportem zbiorowym i jego rozwój - planowanie sieci transportu zbiorowego, zarządzanie transportem zbiorowym, konsultacje z mieszkańcami w zakresie rozwoju sieci zbiorowego transportu lokalnego

6. ochrona zdrowia - gmina musi zapewnić mieszkańcom podstawową opiekę zdrowotną, w tym nocną i świąteczną. Jeżeli na obszarze gminy brak jest świadczeniodawców usług medycznych, to władze gminy powinny rozważyć możliwość utworzenia własnego podmiotu leczniczego. Ochrona zdrowia to także działania związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz działania związane z promocją zdrowia

7. działanie w zakresie pomocy społecznej - gmina powinna tworzyć ośrodki i zakłady opiekuńcze, a także np. umożliwić dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej. W tym zakresie wyróżniane są zadania obowiązkowe i fakultatywne - które zależą od decyzji pracownika gminy. Do zadań obowiązkowych należą: przyznawanie i wypłacanie zasiłków, organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi, dożywianie dzieci, pomoc osobom wychodzącym z zakładu karnego do przystosowania się do życia w społeczeństwie.

8. edukacja publiczna - gmina tworzy i likwiduje przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja. Ponadto wójt/burmistrz/prezydent miasta jest organem prowadzącym tych podmiotów, m.in powołuje i odwołuje dyrektora szkoły, czy ocenia jego pracę. Gmina jest odpowiedzialna także za ustalanie sieci publicznych szkół i przedszkoli oraz sprawuje nadzór nad wypełnianiem obowiązku szkolnego.

9. działanie w zakresie kultury - gmina odpowiada za tworzenie bibliotek i ośrodków kulturalnych, za wspieranie i promowanie kultury w gminie - np. poprzez organizowanie festiwali teatralnych, festiwali nauki. Dba także o ochronę zabytków.

10. odpowiedzialność za tworzenie hal targowych i targowisk

11. odpowiedzialność za zieleń gminną i zadrzewienie

12. odpowiedzialność za cmentarze gminne

13. dbanie o porządek publiczny, bezpieczeństwo, ochronę przeciwpożarową i przeciwpowodziową - jest to np. współpraca samorządu z Policją, powoływanie straży gminnej, ale także modernizacja oświetlenia miejsc publicznych, czy kształtowanie bezpiecznych miejsc publicznych

14. odpowiedzialność za utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej - nie są to tylko budynki, mogą to być także lodowiska, boiska, czy kąpieliska

15. gminy mają także za zadanie współpracować z innymi społecznościami lokalnymi i regionalnymi

Do zadań zleconych gminy z zakresu administracji rządowej należą m.in:

1. wypłaty zasiłków z pomocy społecznej
2. świadczenie usług opiekuńczych osobom z zaburzeniami psychicznymi
3. prowadzenie urzędów stanu cywilnego
4. wydawanie dowodów osobistych
5. oświetlenie dróg krajowych w miastach
6. prowadzenie szkoleń z zakresu obrony cywilnej
7. prowadzenie ewidencji nieruchomości
8. prowadzenie spisów wyborców
9. przygotowanie wyborów ławników

Powiat może więcej

Powiat to jednostka samorządu terytorialnego o charakterze ponadgminnym. Wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym i uzupełnia kompetencje gminy. Katalog zadań, które realizuje powiat jest katalogiem zamkniętym. Organami w powiecie są rada powiatu i zarząd powiatu. W wyborach samorządowych wybieramy radnych, na okres 5 lat, którzy zasiądą w radzie powiatu. Zarząd powiatu tworzy starosta, wicestarosta i pozostali członkowie. Ani starosta ani wicestarosta nie są wybierani w wyborach powszechnych. Są wybierani przez radę powiatu (radnych). W miastach na prawach powiatu to prezydent miasta pełni funkcję zarządu powiatu.

Do zadań własnych powiatu należą m.in:

1. w zakresie edukacji publicznej - zakładanie i prowadzenie publicznych szkół podstawowych specjalnych, szkół ponadgimnazjalnych, szkół sportowych. Przygotowywanie projektów strategii oświatowej powiatu, ustalenie sieci szkół ponadgimnazjalnych. Rola powiatu w wykonywaniu publicznych zadań oświatowych jest uzupełniająca, pomocnicza w stosunku do gmin. Na szczeblu powiatowym realizowane są zadania przekraczające możliwości gmin.

2. w zakresie promocji i ochrony zdrowia - powiat ma za zadanie opracowywać i oceniać programy zdrowotne, wdrażać programy szczepień, czy prowadzić szpitale.

3. w zakresie pomocy społecznej - w powiecie nie ma podziału na zadania obowiązkowe i fakultatywne jak w gminie. Wszystkie zadania z zakresu pomocy społecznej są obowiązkowe. Powiat opracowuje i realizuje powiatową strategię rozwiązywania problemów społecznych po konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami, prowadzi specjalistyczne poradnictwo, a także ma za zadanie oferować pomoc dla cudzoziemców posiadających status uchodźcy. Ponadto odpowiada za rozwój infrastruktury Domów Pomocy Społecznej oraz ośrodków wsparcia

4. powiat prowadzi politykę prorodzinną, wspiera osoby niepełnosprawne poprzez prowadzenie specjalistycznego poradnictwa, organizuje opiekę w rodzinach zastępczych zawodowych, organizuje i prowadzi placówki opiekuńczo-wychowawcze, wypłaca wynagrodzenia zawodowym rodzinom zastępczym

5. w zakresie transportu zbiorowego i dróg publicznych - organizuje i sprawuje nadzór nad transportem publicznym, który wykracza poza granice jednej gminy. Nadzoruje także drogi powiatowe, odpowiada za organizowanie remontów i badanie stanu dróg.

6. sprawowanie nadzoru nad zabytkami

7. rozwój kultury fizycznej i turystki - poprzez tworzenie miejskich siłowni plenerowych, budowanie obiektów sportowych, propagowanie wśród dzieci sportu poprzez organizowanie bezpłatnych zajęć sportowych na terenie gminy, czy programów takich jak „Lato/zima w mieście”.

8. w zakresie geodezji, kartografii i katastru oraz gospodarowania nieruchomościami - realizuje sprawy związane z gospodarowaniem nieruchomościami Skarbu Państwa i Powiatu.

9. w zakresie ochrony środowiska i przyrody - współpracuje z organami Inspekcji Sanitarnej i Inspekcji Ochrony Środowiska, wydaje decyzje o dopuszczalnym poziomie hałasu, gospodaruje odpadami, prowadzi okresowe badania jakości gleby, prowadzi rejestr roślin i zwierząt podlegających ograniczeniom na podstawie przepisów prawa UE, wydaje zezwolenia na usunięcie drzew i nakłada kary administracyjne za nielegalne usunięcie drzew lub krzewów.

10. dbanie o porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli, ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa - dokonywanie oceny stanu bezpieczeństwa przeciwpożarowego i przeciwpowodziowego, starosta powołuje i odwołuje kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży - w uzgodnieniu z wojewodą, zleca przeprowadzanie kontroli. Starosta powołuje powiatowego inspektora nadzoru budowlanego, w czasie klęski żywiołowej starosta może wydawać polecenia wiążące wójtom/burmistrzom/prezydentom miast, kierownikom powiatowych służb, inspekcji i straży. Ponadto starosta jest organem właściwym w sprawach zarządzania kryzysowego na obszarze powiatu.

11. ochrona praw konsumenta - w powiecie działa powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów, a każdy mieszkaniec powinien mieć do niego dostęp.

12. promocja powiatu

13. działalność w zakresie telekomunikacji

14. przygotowywanie wyborów powszechnych i referendów

15. zapewnienie wykonywania określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży

16. rejestracja pojazdów

Zadania zlecone z zakresu administracji rządowej dla powiatu to m.in:

1. nadzór nad lasami prywatnymi

2. prowadzenie powiatowej inspekcji weterynaryjnej i sanitarnej

3. prowadzenie powiatowych urzędów pracy

Województwo ze swoim sejmikiem

Województwo to najwyższy szczebel organizacji samorządu terytorialnego. Organami samorządu wojewódzkiego są sejmik województwa i zarząd województwa. W wyborach samorządowych wybierani są radni do sejmiku województwa, na okres 5 lat. W skład zarządu województwa wchodzi marszałek województwa, wicemarszałek lub 2 wicemarszałków i pozostali członkowie. Marszałek województwa wybierany jest przez sejmik województwa. Podstawowym zadaniem samorząd województwa jest dbanie o rozwój całego regionu.

Zadania własne województwa to m.in:

1. w zakresie edukacji publicznej - zakładanie i prowadzenie publicznych zakładów kształcenia i placówek doskonalenia nauczycieli, bibliotek oraz szkół o znaczeniu regionalnym oraz ponadregionalnym. Kierowanie regionalnej polityki oświatowej, tworzenie liceów profilowanych. Województwo odpowiada także za szkolnictwo wyższe.

2. w zakresie promocji i ochrony zdrowia - odpowiada za specjalistyczne szpitale, za wdrażanie krajowych programów np. przeciwdziałania narkomanii, czy zapobiegania zakażeniom HIV.

3. w zakresie kultury oraz ochrony zabytków - np. jest to opieka nad zabytkami, czy rejestracja produktów regionalnych, a także prowadzenie największych instytucji kultury, takich jak: opery i filharmonie.

4. w zakresie pomocy społecznej - np. utrzymanie Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej, opracowywanie projektów wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, kształcenie kadry pomocy społecznej, diagnozowanie problemów społecznych, sporządzenie sprawozdań i przekazywanie ich właściwemu wojewodzie

5. prowadzenie polityki prorodzinnej

6. modernizacja terenów wiejskich

7. ochrona środowiska

8. ochrony praw konsumentów - jest to m.in prowadzenie edukacji konsumenckiej - poprzez wprowadzenie elementów wiedzy konsumenckiej do programów nauczania w szkołach publicznych.

9. dbanie o bezpieczeństwo publiczne

10. przeciwdziałanie bezrobociu

11. ochrona roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy - obowiązkiem samorządu województwa jest prowadzenie wojewódzkich urzędów pracy, a marszałek województwa ma obowiązek m.in. dochodzić roszczeń regresowych od pracodawców po wypłaceniu środków z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na rzecz pracownika.

Zadania zlecone województwa to m.in:

1. utrzymanie urządzeń melioracji wodnej

2. prowadzenie ośrodków dokumentacji oraz wojewódzkiego zasobu geodezyjnego i kartograficznego

Ponadto samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, uwzględniającą w szczególności następujące cele:

1. pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej,

2. pobudzanie aktywności gospodarczej,

3. podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,

4. zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń,

5. kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.