Zgodnie z art. 1515 kodeksu pracy przez dyżur należy rozumieć pozostawanie przez pracownika w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę. Pracownik pozostaje w niej, o ile jego stan psychiczny i fizyczny obiektywnie umożliwia podjęcie wyznaczonych zadań.

Prawo do odpoczynku bez przerw

Warto podkreślić, że czynność pełnienia dyżuru nie jest tożsama ze świadczeniem przez pracownika pracy. Jeśli na przykład pracownik dyżuruje przy telefonie, oczekując na zlecenia od klientów pracodawcy, to pozostaje jedynie w gotowości do świadczenia pracy. Natomiast przeprowadzenie rozmowy z klientem lub inne czynności, które pracownik będzie musiał podjąć w związku z otrzymanym zgłoszeniem, są już wykonywaniem pracy podczas dyżuru.

Dodatek w wysokości 50 proc. wynagrodzenia przysługuje za każdą godzinę pracy świadczoną na dyżurze przypadającym w dniu roboczym pracownika

Pracodawca powinien uważać, aby czas dyżuru pracownika nie naruszał jego prawa do 11-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku dobowego oraz do 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego. Dla przykładu, jeżeli pracownik pracuje w poniedziałek przez 8 godzin, czas jego dyżuru w tej samej dobie może wynieść maksymalnie 5 godzin (24 godziny – 8 godzin pracy – 11 godzin odpoczynku dobowego = 5 godzin). W przypadku naruszenia powyższych limitów pracownik może domagać od pracodawcy odszkodowania lub zadośćuczynienia na zasadach określonych w kodeksie cywilnym.

Dyżur na polecenie przełożonego

Pełnienie dyżuru zleca pracownikowi pracodawca. Przepisy nie precyzują, czy pracodawca powinien zobowiązać pracownika do pełnienia dyżuru na piśmie, czy też wystarczy ustna informacja. Niezależnie jednak od sposobu zakomunikowania pracownikowi potrzeby pełnienia dyżuru, polecenie to ma dla pracownika charakter wiążący. Już w 1978 roku Sąd Najwyższy podkreślił bowiem, że pełnienie dyżuru jest jednym z obowiązków pracowniczych (I PRN 147/77). W konsekwencji niezastosowanie się przez pracownika do polecenia pełnienia dyżuru (o ile polecenie takie było co do zasady zgodne z prawem) może zostać potraktowane jako uzasadniona przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę.

Miejsce decyduje o wolnym

Wysokość oraz forma rekompensaty za czas dyżuru uzależniona jest od miejsca pełnienia dyżuru oraz od tego, czy pracownik świadczył w godzinach dyżuru pracę.
Kodeks pracy dopuszcza możliwość pełnienia dyżuru w domu, rozumianym jako centrum życiowe pracownika albo też miejsce, w którym pracownik ma zamiar przebywać stale lub długotrwale (wyrok Sądu Najwyższego z 13 maja 2009 roku, sygn. III PK 8/09). Zgodnie z przepisami za czas dyżuru pełnionego w domu pracownikowi nie przysługuje żadna rekompensata.



Natomiast za czas dyżuru pełnionego w zakładzie pracy lub innym miejscu wskazanym przez pracodawcę pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru. Jeżeli pracodawca nie ma możliwości udzielenia pracownikowi czasu wolnego do końca okresu rozliczeniowego, pracownik powinien otrzymać wynagrodzenie za godziny dyżuru, wynikające z osobistego zaszeregowania. Jeżeli wynagrodzenie pracownika nie jest określone ani stawką godzinową ani miesięczną, pracownikowi za czas dyżuru przysługuje 60 proc. jego wynagrodzenia. Zasadą powinno być jednak rozliczenie dyżuru pracownika poprzez udzielenie mu dodatkowego czasu wolnego. Oczywiście wewnętrzne regulacje pracodawcy mogą przewidywać postanowienia korzystniejsze dla pracowników w tym zakresie.

Praca w godzinach nadliczbowych

A co należy się pracownikowi, który podczas dyżuru świadczy pracę? Jak podkreślił Sąd Najwyższy, praca świadczona w trakcie dyżuru pełnionego poza normalnymi godzinami pracy musi zostać zakwalifikowana jako praca w godzinach nadliczbowych (wyrok z 31 stycznia 1978 roku, I PRN 147/77). Oznacza to, że za godziny przepracowane podczas dyżuru pracownikowi przysługuje „normalne” wynagrodzenie za wykonaną pracę, a także dodatek, którego wysokość zależy od tego, w jakim dniu pracownik świadczył pracę. Dodatek w wysokości 100 proc. wynagrodzenia przysługuje np. za każdą godzinę pracy w nocy, w niedzielę oraz święta, a dodatek w wysokości 50 proc. wynagrodzenia przysługuje za każdą godzinę pracy świadczoną na dyżurze przypadającym w dniu roboczym pracownika.
Powyższy dodatek nie przysługuje zaś, jeżeli pracodawca, w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych, na pisemny wniosek pracownika udzieli mu czasu wolnego w tym samym wymiarze. Udzielenie czasu wolnego może także nastąpić z inicjatywy pracodawcy, wówczas jednak wymiar czasu wolnego powinien przewyższać o połowę liczbę godzin nadliczbowych.
Na koniec nadmieńmy także, że pracodawca powinien mieć na uwadze bezwzględny zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych pewnych grup pracowników, a zwłaszcza kobiet w ciąży.

11 godzin odpoczynku przysługuje pracownikowi w czasie doby

35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego przysługuje pracownikowi

Dominika Nowak, prawnik DLA Piper Wiater sp.k.