Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym rodzice są zobowiązani do dostarczania środków utrzymania i wychowania dziecku, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie. Obowiązek ten dotyczy zarówno dziecka urodzonego w czasie trwania związku małżeńskiego, jak i dziecka pochodzącego ze związku pozamałżeńskiego. Co istotne, z żądaniem zapłaty alimentów można wystąpić także w trakcie trwania małżeństwa.
Osobiste starania w wychowanie dziecka a wysokość alimentów
Wykonywanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka może polegać, w określonych okolicznościach, w całości lub w części, na osobistych staraniach rodzica o wychowanie dziecka. Oznacza to, że sąd ustalając wysokość alimentów bierze pod uwagę zaangażowanie rodzica w wychowanie dziecka tj. troszczenie się o jego rozwój, poświęcanie czasu na opiekę dzieckiem, organizowanie przez rodzica zajęć dodatkowych. W przypadku gdy jeden z rodziców czyni w większym stopniu osobiste starania w zakresie wychowania dziecka, drugi rodzic może być zobowiązany do świadczenia alimentacyjnego na rzecz dziecka w stopniu przekraczającym połowę realnych kosztów utrzymania dziecka.
Kiedy wygasa obowiązek alimentacyjny?
W polskim prawie brak sztywnych regulacji, które ustanawiałyby granicę wieku dla osoby uprawnionej, do kiedy może ona pobierać alimenty. Zgodnie z art. 133 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego zależy zatem od konkretnych okoliczności faktycznych.
W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że „obowiązek rodziców dostarczania środków utrzymania i wychowania trwa dopóty, dopóki dziecko nie zdobędzie, stosownie do swoich uzdolnień i predyspozycji, kwalifikacji zawodowych, czyli do chwili usamodzielnienia się, i to niezależnie od osiągniętego wieku” (nadal aktualna uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.12.1987 r., III CZP 91/86). Oznacza to, że samo osiągnięcie pełnoletności przez dziecko nie determinuje wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rodzica względem dziecka.
Czy dziecko, które studiuje zawsze ma prawo do alimentów?
Zasadniczo przyjmuje się, że dziecko studiujące wciąż wymaga wsparcia finansowego rodziców. Jednakże każdy przypadek musi być oceniony indywidualnie celem weryfikacji czy pełnoletnie dziecko faktycznie nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Pomocne w ustaleniu tego mogą być takie okoliczności jak tryb studiów, podejmowanie przez dziecko dodatkowej pracy, także w wakacje oraz sytuacja materialna rodzica, na którym ciąży obowiązek alimentacyjny. W razie podjęcia przez dziecko odpłatnych studiów, które wymagają nakładów finansowych, zawsze należy mieć na względzie możliwości finansowego zobowiązanego rodzica. Istotne są również takie aspekty jak to, jak dużo czasu dziecko faktycznie poświęca na naukę, jakie wyniki osiąga czy np. powtarza rok lub często zmienia kierunek studiów.
W wyjątkowych okolicznościach nawet ukończenie przez dziecko studiów nie przesądza automatycznie o tym, że dziecko może się utrzymać samodzielnie. Bywa bowiem i tak, że w określonym, wyuczonym zawodzie trudno znaleźć pracę i dziecko wciąż wymaga wsparcia rodziców celem zdobycia nowych kwalifikacji. Również niesprawność fizyczna lub psychiczna może wpływać na brak możliwości samodzielnego utrzymania się przez dziecko.
Możliwość uchylenia się przez rodziców od obowiązku alimentacyjnego wobec pełnoletniego dziecka
Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, istnieją sytuacje, w których rodzic ma prawo uchylić się od płacenia alimentów względem dziecka, które osiągnęło pełnoletność. Jest to możliwe wtedy, gdy świadczenie alimentacyjne byłoby połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla rodzica lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się, przykładowo, gdy nie podejmuje ono jakichkolwiek kroków celem samodzielnego utrzymania się, nie szuka pracy, nie studiuje, etc.
W wyjątkowych sytuacjach rodzic może uchylić się od obowiązku alimentacyjnego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Każdorazowo rodzic może powołać się na jedną z tych okoliczności np. w odpowiedzi na pozew o zasądzenie alimentów bądź o ich podwyższenie, a także sam rodzic może wystąpić do sądu przeciwko pełnoletniemu dziecku z powództwem o uchylenie obowiązku alimentacyjnego. Zobowiązany do zapłaty alimentów może też zawrzeć z pełnoletnim dzieckiem pozasądowe porozumienie w zakresie uchylenia się od świadczeń alimentacyjnych.