9 kwietnia 2024 r. zapadły trzy rozstrzygnięcia dotyczące zmian klimatycznych stanowiące zalążek „prawa do klimatu”, które Europejski Trybunał Praw Człowieka wywodzi z art. 8 konwencji (poszanowanie życia rodzinnego i prywatnego). Strasburscy sędziowie pokazali, że jest przestrzeń dla litygacji wokół spraw klimatycznych.

Skarga Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i inni przeciwko Szwajcarii (nr 53600/20) została złożona przez cztery kobiety i szwajcarskie stowarzyszenie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz, którego członkowie są zaniepokojeni konsekwencjami globalnego ocieplenia i jego wpływu na warunki życia i zdrowia. Stowarzyszenie i indywidualne skarżące wskazały, że władze szwajcarskie nie podejmują wystarczających działań w celu złagodzenia skutków zmian klimatycznych. ETPC uznał, że indywidualne skarżące nie spełniały kryteriów statusu ofiary zgodnie z art. 34 konwencji, i uznał ich skargi za bezzasadne. Stowarzyszenie miało natomiast prawo (locus standi) do wniesienia skargi dotyczącej zagrożeń wynikających ze zmian klimatycznych w pozwanym państwie.

Trybunał uznał, że art. 8 konwencji nakłada na władzę obowiązek ochrony przed poważnymi negatywnymi skutkami zmian klimatu dla życia, zdrowia, dobrobytu i jakości życia.

Sprawa Duarte Agostinho i inni przeciwko Portugalii i innym państwom Rady Europy (skarga nr 39371/20) dotyczyła obecnych i przyszłych poważnych skutków zmian klimatycznych, które skarżący przypisują pozwanym państwom i które ich zdaniem mają wpływ na ich życie, dobrobyt, zdrowie psychiczne i spokojne korzystanie z ich domów. ETPC w decyzji o niedopuszczalności zwrócił uwagę na to, że skarżący nie skorzystali z żadnej drogi prawnej w Portugalii, a tym samym nie wyczerpali krajowych środków odwoławczych. Trybunał uznał za niedopuszczalne skargi wniesione przeciwko Portugalii i innym państwom w sprawie zmian klimatu. Za niedopuszczalną została uznana Carême p. Francji (skarga nr 7189/21), w której skarżący, działając w imieniu własnym oraz jako burmistrz gminy Grande-Synthe, zwrócił się do prezydenta Republiki, prezesa Rady Ministrów oraz ministra transformacji ekologicznej i solidarności Francji z wnioskami o podjęcie wszelkich niezbędnych środków w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych wytwarzanych na terytorium kraju w celu wypełnienia podjętych przez Francję zobowiązań, a także o podjęcie wszelkich niezbędnych inicjatyw ustawodawczych i regulacyjnych w celu „nadania priorytetu kwestiom klimatycznym” i zakazania wszelkich środków mogących zwiększyć emisje gazów cieplarnianych. Skarżący wnioskował również o wdrożenie we Francji natychmiastowych środków dostosowawczych do zmian klimatu. ETPC uznał, że nie wykazał ani tego, że jest bezpośrednią ofiarą zmian klimatycznych, ani tego, że władze krajowe nie podjęły odpowiednich działań. Tym samym jego skarga nie mogła być uznana za zasadną.

Powyższe sprawy dają litygatorom kilka wskazówek. Po pierwsze, należy wyczerpać krajowe środki odwoławcze i przygotować dostosowane wnioski dotyczące konkretnych środków w konkretnych krajach. Po drugie, aby uzyskać status ofiary, należy wykazać „szczególny poziom dotkliwości negatywnych konsekwencji, które na nią wpływają, (…) w tym indywidualną podatność na zagrożenia”. Wykazanie tych przesłanek ma na celu uniknięcie przez trybunał udzielania ochrony actio popularis, niedozwolonej w systemie konwencji. Jednocześnie zapewniają ochronę skarżących, którzy wykażą potencjalne zagrożenia. Trybunał opracował odrębne kluczowe kryteria ustalania statusu ofiary indywidualnych skarżących i legitymacji procesowej stowarzyszeń (organizacji pozarządowych) w kontekście zmian klimatu. W sprawie KlimaSeniorinnen określił możliwość działania i wszczynania postępowań przez organizacje pozarządowe, które mogą występować w imieniu zaniepokojonych zmianami klimatycznymi obywateli.

Co szczególnie istotne, trybunał wskazał, że art. 8 konwencji obejmuje prawo jednostek do skutecznej ochrony przez władze państwowe przed poważnymi negatywnymi skutkami zmian klimatu dla ich życia, zdrowia, dobrobytu i jakości życia. Obowiązkiem państwa jest przyjęcie i stosowanie w praktyce przepisów i środków mogących złagodzić istniejące i potencjalnie nieodwracalne przyszłe skutki zmian klimatu. Jak podkreślił ETPC, państwa muszą wprowadzić niezbędne regulacje i środki mające na celu zapobieganie wzrostowi stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze ziemskiej i wzrostowi średniej globalnej temperatury powyżej poziomów mogących wywołać poważne i nieodwracalne negatywne skutki dla praw człowieka na mocy art. 8 konwencji. Aby było to rzeczywiście wykonalne i aby uniknąć nieproporcjonalnego obciążenia przyszłych pokoleń, należy podjąć natychmiastowe działania i wyznaczyć odpowiednie pośrednie cele redukcyjne na okres prowadzący do neutralności netto.

Wytyczne wskazane przez ETPC dają możliwość szerokiej litygacji europejskim organizacjom pozarządowym podejmującym działania zapobiegające zmianom klimatycznym. ©℗