W przyszłym roku może nas czekać mała rewolucja w prawie spadkowym. Rząd pracuje nad projektem, który znacząco modyfikuje testamenty szczególne: ustny, wojskowy i podróżny. Sprawdzamy, co się może zmienić.
Testament najczęściej kojarzy nam się z dokumentem sporządzonym własnoręcznie przez spadkodawcę lub przed notariuszem. Prawo dopuszcza jednak również w wyjątkowych sytuacjach inne jego formy – testamenty szczególne. I to właśnie je mogą czekać w 2023 r. poważne zmiany. Jakie?
Testament ustny 2023. Co się zmieni?
Wśród wspomnianych szczególnych form wyrażania ostatniej woli to właśnie testament ustny jest najczęściej wykorzystywany w praktyce. Dlaczego ministerstwo chce zmienić zasady jego sporządzania?
Powodem mają być częste przypadki fałszerstw, liczne wątpliwości w orzecznictwie i problemy dowodowe w praktyce sądowej – wynika z uzasadnienia do projektu.
Testament ustny reguluje art. 952. Przesłanki, które trzeba spełnić, aby można było go sporządzić reguluje par. 1 ww. przepisu. Sprawdźmy, jak wygląda obecnie i jakie ma otrzymać brzmienie:
| Tak jest | Tak może być |
| Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. | Jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. |
- Sprowadzono je w istocie do jednej. Odmiennie niż dotychczas, do sporządzenia testamentu nie wystarczy samo istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy albo samo istnienie szczególnych okoliczności wskutek których zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Proponowane rozwiązanie prowadzi do połączenia tych przesłanek, a dodatkowo, aby można było sporządzić testament ustny, szczególne okoliczności będą musiały wystąpić nagle – czytamy w uzasadnieniu projektu.
To zawężenie przesłanek ma, w założeniu resortu sprawiedliwości, „istotnie przyczynić się do ograniczenia podejmowanych prób fałszowania testamentów ustnych”.
Ponadto brzmienie przepisu wykluczy również ostatecznie tzw. subiektywne ujęcie przesłanki obawy rychłej śmierci, która to była w praktyce przez sądy różnie interpretowana. Nie będzie już ona oceniana, jak do tej pory, tylko z punktu widzenia przekonań i odczuć testatora. Powinno to ujednolicić orzecznictwo i jednocześnie ograniczyć stosowanie testamentu ustnego do sytuacji, w których faktycznie wystąpią szczególne okoliczności.
Kolejne zmiana dotyczy czasu, jaki ma świadek na spisanie ostatniej woli spadkodawcy. Zobaczmy, jakie zmiany zajdą w art. 952 par. 2 k.c.
| Tak jest | Tak może być |
| Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. | Treść testamentu ustnego powinna być stwierdzona niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu miesiąca od jego sporządzenia, w ten sposób, że jeden ze świadków spisze oświadczenie spadkodawcy wraz z podaniem miejsca i daty jego złożenia, miejsca i daty sporządzenia pisma oraz wskazaniem okoliczności, o których mowa w § 1, a pismo podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. |
Z powyższego zestawienia widać, że skrócony zostanie czas na spisanie ostatniej woli spadkodawcy. świadek będzie miał na dokonanie tej czynności miesiąc, zamiast roku. Ponadto będzie musiał w niej wskazać okoliczności, które uzasadniały sporządzenie testamentu ustnego.
Jeśli treść testamentu ustnego nie zostanie stwierdzona w sposób określony powyżej przed otwarciem spadku, można ją będzie stwierdzić w ciągu trzech miesięcy (a nie jak dotychczas sześciu) od otwarcia spadku przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
Testament podróżny do likwidacji
Ta forma testowania nie cieszyła się dużą popularnością. Resort sprawiedliwości doszedł zatem do wniosku, że jest ona zbędna.
Potrzeba stworzenia możliwości sporządzenia testamentu w szczególnej formie dla osób podróżujących drogą morską lub powietrzną nie jest oczywista. Jak wskazuje bowiem ministerstwo sprawiedliwości: „nic nie stoi na przeszkodzie, aby podróżny sporządził taki testament na pokładzie w formie własnoręcznej, a gdyby chciał sporządzić testament w formie publicznej, przed wyjazdem udał się do notariusza”.
- Trzeba zatem stwierdzić, że przepis zawarty w art. 953 k.c. nie spełnia swojej roli i jest zbędny. Brak jest bowiem zainteresowania sporządzaniem testamentów podróżnych i prawdopodobnie niewiele osób wie o takiej możliwości. W doktrynie zaś postuluje się nawet nie tyle jego usunięcie, ale „jak najszybsze usunięcie” – czytamy w projekcie.
Więcej o testamencie podróżnym pisaliśmy tutaj: Zmiany w prawie spadkowym 2023. Koniec z testamentem podróżnym
Testament wojskowy 2023. Co się zmieni?
Zanim przejdziemy do opisu zmian wyjaśnijmy czym jest testament wojskowy.
Jego uregulowania na próżno szukać tam gdzie pozostałych testamentów. W Kodeksie cywilnym znajdziemy bowiem wyłącznie odniesienie do rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. (Dz.U.1965.7.38). I to właśnie tam zostały określone przesłanki umożliwiające testowanie w tej formie czy krąg osób uprawnionych.
Obecnie może być on sporządzonych tylko w ściśle określonych sytuacjach:
- w czasie mobilizacji
- w czasie wojny
- podczas przebywania w niewoli.
Skąd potrzeba zmian w tej formie testowania?
Jak zauważa odpowiedzialne za projekt ministerstwo sprawiedliwości testament wojskowy jest „martwą instytucją”. Wszystko przez wąsko zakreślone przesłanki umożliwiające jego sporządzenie.
- Testament w tej formie może być sporządzony wyłącznie w czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny lub przebywania w niewoli, co w dwóch pierwszych przypadkach nie miało miejsca od chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego – czytamy w uzasadnieniu.
Kluczowa z praktycznego punktu widzenia będzie następująca zmiana:
- Możliwość sporządzenia testamentu wojskowego zostanie rozszerzona na wszelką działalność sił zbrojnych, zarówno na terenie państwa polskiego, jak i poza nim, a więc obejmie także międzynarodowe interwencje zbrojne w ramach sił NATO (np. te, które miały miejsce w Afganistanie i Iraku), czy międzynarodowe misje pokojowe niezwiązane z faktem wypowiedzenia wojny lub mobilizacji – czytamy w uzasadnieniu projektu.
Należy zaznaczyć, że możliwość wykorzystania polskich w powyższej sytuacji określa ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz.U.2021.396).
Zgodnie z art. 2 tej ustawy może to nastąpić podczas:
• konfliktu zbrojnego lub dla wzmocnienia sił państwa albo państw sojuszniczych,
• misji pokojowej,
• akcji zapobieżenia aktom terroryzmu lub ich skutkom,
• ewakuacji obywateli Rzeczypospolitej Polskiej
Kto będzie mógł sporządzić testament wojskowy?
W projekcie napisano, że krąg osób, które mogą sporządzić testament wojskowy powinien być szeroki. Nie zajdą tu jednak zmiany w porównaniu z obecnie obowiązującymi zapisami.
Możliwość sporządzenia testamentu wojskowego będą mieć zatem zarówno żołnierze sił zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową, jak i pracownicy cywilni zatrudnieni w siłach zbrojnych oraz osoby cywilne towarzyszące wojsku (np. członkowie służb pomocniczych, duszpasterze itd.). Będzie również rozszerzona na osoby cywilne znajdujące się na obszarze pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej Marynarki Wojennej, albo na statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
W projekcie zmodyfikowano również formy w jakich może być sporządzony testament ustny.
Pierwsza z nich zakłada, że spadkodawca oświadczy swą ostatnią wolę ustnie sędziemu wojskowemu, prokuratorowi, doradcy prawnemu, dowódcy jednostki wojskowej albo oficerowi, który spisze ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, a następnie odczyta protokół spadkodawcy, sporządzając o tym wzmiankę w treści protokołu; następnie protokół podpiszą spadkodawca i sędzia wojskowy, prokurator, doradca prawny, dowódca jednostki wojskowej albo oficer; jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, sędzia wojskowy, prokurator, doradca prawny, dowódca jednostki wojskowej albo oficer wyjaśni w protokole przyczynę braku złożenia przez spadkodawcę podpisu.
W porównaniu z obowiązującymi przepisami zostanie zatem krąg osób, przed którymi będzie można sporządzić testament wojskowy o prokuratorów, doradców prawnych, dowódcę jednostki wojskowej i oficera.
- Za rozszerzeniem kręgu podmiotów, przed którymi można sporządzić testament wojskowy przemawiają doświadczenia z misji Sił Zbrojnych poza granicami państwa, które wskazują, że w składzie kontyngentów wojskowych bardzo często znajduje się doradca prawny i często prokurator, natomiast nigdy nie ma sędziego wojskowego – czytamy w uzasadnieniu.
Krótsza ważność testamentów szczególnych
Zgodnie z obecną regulacją (art. 955 k.c.): Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
Projektowane przepisy chcą skrócić ten termin do trzech miesięcy.
- Sformułowanie „traci moc” rozumieć należy tak, jakby testament nie został sporządzony, a żadne z zawartych w nim rozrządzeń nie wywoływało skutków prawnych – czytamy w uzasadnieniu projektu.
Utrata mocy następuje po upływie ww. terminu (3 miesięcy), bez żadnych dodatkowych czynności ze strony spadkodawcy czy potencjalnych spadkobierców.
Mniej osób będzie mogło być świadkiem testamentu
Kodeks cywilny wprost wskazuje osoby, które nie mogą być świadkami przy sporządzaniu testamentu. Kluczowe są tutaj 2 regulacje.
Zgodnie z art. 956 takim świadkiem nie może być:
- kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
- niewidomy, głuchy lub niemy;
- kto nie może czytać i pisać;
- kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
- skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Drugim przepisem jest art. 957 par. 1 k.c. To właśnie on ma być zmieniony poprzez rozszerzenie kręgu osób, które nie mogą być świadkami przy sporządzaniu testamentów. Zobaczmy, jak wygląda obecnie ta regulacja, i jak będzie brzmiała po zmianach:
| Tak jest | Tak może być |
| Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. | Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci do czwartego stopnia, osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia oraz osoba pozostająca z nią we wspólnym pożyciu. Świadkiem nie może być także osoba uprawniona do reprezentacji osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, a także wspólnik lub akcjonariusz takiej osoby lub jednostki, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. |
- Należało wyłączyć z możliwości bycia świadkiem osoby pozostające w faktycznym związku z osobą otrzymującą jakąkolwiek korzyść z testamentu (konkubiny lub konkubenta beneficjenta spadku) – czytamy w projekcie uzasadnienia.
Zdaniem resortu sprawiedliwości „aby zrealizować cel przepisu w postaci zagwarantowania bezstronności świadka oraz aby zapewnić brak zewnętrznych wątpliwości osób trzecich względem tej bezstronności, od bycia świadkiem testamentu powinni być wyłączeni krewni do czwartego stopnia pokrewieństwa (tak, aby objąć kręgiem osób wyłączonych od bycia świadkiem rodzeństwo cioteczne beneficjenta spadku)”.
Krąg ma być również rozszerzony również o osoby reprezentujące osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną (a także jej wspólnik lub akcjonariusz), jeżeli dana korzyść majątkowa miałaby być przyznana takiej osobie.
Projekt jest obecnie na etapie opiniowania (stan na 13.12.2022 r.).
Termin przyjęcia tego dokumentu przez Radę Ministrów jest przewidywany na drugi kwartał przyszłego roku.
