TEZA: Uiszczenie określonej kwoty tytułem składek przez inny podmiot niż płatnik i nie z rachunku płatnika nie jest nadpłatą w znaczeniu art. 24 ust. 6a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 72 par. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa. Takie świadczenie może być uznane za nienależne w ujęciu cywilnoprawnym.
Sygn. akt II UK 34/14
WYROK SĄDU NAJWYŻSZEGO
z 14 października 2014 r.
STAN FAKTYCZNY
Wyrokiem z 19 grudnia 2013 r. sąd okręgowy oddalił odwołanie Klubu Piłkarskiego SA od decyzji ZUS z 14 lutego 2011 r. odmawiającej zwrotu kwoty 391 508,82 zł z tytułu wpłaty zaległych składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że klub piłkarski działał w formie prawnej stowarzyszenia rejestrowego, które było płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne. Stowarzyszenie zostało jednym z akcjonariuszy spółki akcyjnej – Klub Piłkarski SA i właścicielem jednej akcji. Spółka nie przejęła żadnego majątku stowarzyszenia, nie jest jego następcą prawnym. Polski Związek Piłki Nożnej wyraził zgodę na wstąpienie spółki w miejsce stowarzyszenia do krajowej ligi piłkarskiej pod warunkiem uregulowania zobowiązań stowarzyszenia. Spółka uiściła na rzecz ZUS tytułem zaległych składek, należnych od stowarzyszenia, kwotę 391 508,82 zł. W lipcu 2010 r. spółka otrzymała licencję na grę w lidze piłkarskiej. Natomiast 26 stycznia 2011 r. złożyła wniosek do organu rentowego o zwrot uiszczonego świadczenia tytułem nadpłaty.
ZUS odmówił zwrotu składek, powołując się na treść przepisów art. 83 ust. 1 i art. 24 ust. 6a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1442 ze zm.). Sąd okręgowy podkreślił, że rozstrzygając o prawidłowości decyzji, należy odnieść się przede wszystkim do charakteru prawnego należności z tytułu składek, a następnie ustalić krąg osób uprawnionych do żądania zwrotu nadpłaty. Składki na ubezpieczenia społeczne mają charakter należności publicznoprawnych, ich dysponentem jest Skarb Państwa, toteż wszelkie umowy pomiędzy zobowiązanym a podmiotem trzecim o przeniesienie odpowiedzialności za zobowiązania składkowe są oczywiście bezskuteczne.
Zgodnie z art. 24 ust. 6a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nienależnie opłacone składki podlegają z urzędu zaliczeniu na poczet zaległych lub bieżących składek, a w razie ich braku – na poczet przyszłych składek, chyba że płatnik składek złoży wniosek o zwrot. Płatnikiem zaległych składek w kwocie 391 508,82 zł było stowarzyszenie i to ono byłoby uprawnione do złożenia wniosku o zwrot składek. Stowarzyszenie o taki zwrot nie wystąpiło. Spółka akcyjna jako niebędąca płatnikiem nie może skorzystać z uprawnienia do żądania zwrotu składek. Nie jest ona następcą prawnym stowarzyszenia ani nie ma żadnego umocowania do działania w jego imieniu. Spółka przyznała, że dokonała zapłaty tytułem składek na ubezpieczenia na konto konkretnego płatnika, a więc sama określiła charakter tego świadczenia. Wpłaty tej nie dokonała wskutek pomyłki, działała we własnym interesie, gdyż tylko w ten sposób mogła przejąć miejsce w lidze piłkarskiej. Sąd apelacyjny wyrokiem z 29 sierpnia 2013 r. oddalił apelację spółki, potwierdzając, że spółka nie jest następcą prawnym stowarzyszenia, toteż nie ma podstaw do obowiązku zwrotu składek (art. 24 ust. 6a w związku z ust. 6f ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
UZASADNIENIE
Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną Klubu Piłkarskiego SA. Sąd wskazał, że w orzecznictwie nie jest kwestionowany pogląd, że wszelkie należności wpłacone przez płatnika tytułem składek na ubezpieczenia społeczne na konto płatnika pozostają należnościami składkowymi ze stosunku ubezpieczenia społecznego niezależnie od tego, czy zostały uiszczone w zawyżonej wysokości lub bez ważnego tytułu. Nie nabywają one charakteru świadczeń nienależnych w rozumieniu art. 410 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.; dalej: k.c.) także dlatego, że należności składkowe podlegają na wniosek płatników zwrotowi w trybie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 21 października 2008 r., sygn. akt II UK 71/08, OSNP 2010/7–8/104).
Tak więc nienależnie opłacona przez płatnika składka stanowi instytucję prawa ubezpieczeń społecznych. Zasady postępowania w razie opłacenia nienależnych składek zostały jasno określone w art. 24 ust. 6a–7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 24 ust. 6a ustawy nienależnie opłacone składki podlegają zaliczeniu przez ZUS z urzędu na poczet zaległych lub bieżących składek, a w razie ich braku – na poczet przyszłych składek, chyba że płatnik złoży wniosek o ich zwrot. Podstawowym sposobem postępowania w przypadku nienależnie opłaconych składek jest więc zaliczenie ich na poczet innych należności składkowych płatnika, a dopiero na wniosek płatnika organ rentowy stosuje alternatywny sposób rozliczenia płatnika: zwrot kwoty nienależnie opłaconych składek. Artykuł 72 par. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 749 ze zm.), stosowany odpowiednio do składek na ubezpieczenia z mocy art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wymienia przypadki, które uważa się za nadpłatę.
Nadpłatą jest zarówno świadczenie podatkowe nadpłacone, jak i uiszczone nienależnie. Świadczenie zostaje nadpłacone, jeśli podatnik zobowiązany do opłacenia podatku faktycznie uiszcza kwotę wyższą od należnej, natomiast świadczenie nienależne występuje wtedy, gdy podatnik dokonuje wpłaty określonej kwoty pieniężnej, mimo że nie ma obowiązku (tytułu) tej zapłaty. Zwrot określić można jako element instytucji nadpłaty. Dla trybu zwrotu nienależnie opłaconej składki jest istotne, że świadczenie zostaje zrealizowane w ramach danego stosunku ubezpieczenia społecznego, tzn. pochodzi od podmiotu, który ma określony obowiązek składkowy. Sąd Najwyższy podziela stanowisko, że przeniesienie zobowiązania podatkowego w drodze umowy cywilnoprawnej na osobę trzecią nie daje tej osobie tytułu do złożenia wniosku o zwrot nadpłaty.
Zarówno obowiązki podatkowe, jak i składkowe są obowiązkami o charakterze osobistym, wynikającym z ustaw i nie mogą być uchylane przez cywilnoprawne umowy przenoszące te obowiązki na osoby trzecie. Może się w praktyce zdarzyć, że zapłata składek zostanie dokonana przez osobę trzecią, lecz nie stosuje się wówczas do kwalifikacji żądania tej osoby przepisów o nadpłacie i jej zwrocie. Uiszczenie składek w wyniku realizacji umowy cywilnoprawnej powoduje, że takie zobowiązanie nie jest zobowiązaniem składkowym tylko cywilnoprawnym. Publicznoprawny charakter dochodzonej wierzytelności stanowi przeszkodę do wyrażenia zgody przez wierzyciela (organ rentowy) na umowną zmianę dłużnika, nadto w zakresie zobowiązań publicznych wierzyciel nie może zwolnić dłużnika od odpowiedzialności, gdyż długi publicznoprawne z mocy ustawy mają charakter ściśle osobisty. Organ rentowy nie może skutecznie dochodzić wykonania takiego zobowiązania, a w konsekwencji zapłata nie uprawnia strony umowy cywilnoprawnej do żądania zwrotu w trybie zwrotu nadpłaty.