Subskrybuj nas na Youtube
Wymaga to dwóch odrębnych czynności prawnych: przeniesienia praw i osobno – obowiązków. Niezbędne są zachowanie właściwej formy i zgoda kontrahenta.
Zmiana pokoleniowa w firmach rodzinnych zazwyczaj jest kojarzona jedynie ze śmiercią przedsiębiorcy. Niesłusznie. Jeszcze za jego życia może zaistnieć chęć lub potrzeba przekazania przedsiębiorstwa w całości lub w części następcy, chociażby w ramach czynności przygotowawczych do przejścia przedsiębiorcy na emeryturę. Proces przejęcia umów istotnych dla prowadzonej działalności przez następcę jest skomplikowany, jednak jeżeli przedsiębiorca dobrze się przygotuje do niego, ma dużą szansę na sukces.
Umowy podstawą biznesu
Istotny element każdej działalności gospodarczej stanowią zawsze umowy z kontrahentami, a zapewnienie ciągłości tych kontraktów względem następcy jest niezbędne do jej niezakłóconego kontynuowania.
Najczęstszymi umowami w obrocie z udziałem przedsiębiorców są umowy wzajemne, a więc takie, w których każda ze stron ma zarówno prawa, jak i obowiązki względem drugiej. Na przykład w umowie sprzedaży sprzedawca może żądać od kupującego zapłaty ceny i odbioru rzeczy, ale jednocześnie jest zobligowany do przeniesienia na niego własności rzeczy i wydania towaru.
Mówiąc o przejęciu całej umowy przez następcę, mamy na myśli przypadek, w którym następca wejdzie w całości w dotychczasową sytuację prawną przedsiębiorcy wynikającą z danego kontraktu. W związku z tym będzie mógł oczekiwać od kontrahenta spełnienia świadczeń głównych (np. zapłaty ceny) oraz świadczeń dodatkowych (np. zapłaty odsetek za opóźnienie w zapłacie), a w razie braku ich realizacji – domagać się odszkodowania lub zapłaty kar umownych, jeśli były one w kontrakcie określone. Jednocześnie w takim samym zakresie następca przedsiębiorcy jako dłużnik zostanie obciążony zobowiązaniami poprzednika.
Jedna zmiana – dwie czynności
Wbrew poglądowi, który powszechnie spotyka się w praktyce, w prawie polskim nie istnieje jednolita konstrukcja zmiany stron umowy, co oznacza, że przedsiębiorca nie może po prostu przenieść na swojego następcę umowy w całości bez udziału drugiej strony kontraktu. Do osiągnięcia takiego rezultatu konieczne jest dokonanie dwóch oddzielnych czynności prawnych rządzących się odmiennymi regulacjami. Pierwszą z nich jest przelew praw, do którego znajdują zastosowanie przepisy art. 509–518 kodeksu cywilnego, drugą natomiast przeniesienie obowiązków, objęte przepisami art. 519–525 tego kodeksu. Przeniesienie umowy z przedsiębiorcy na następcę będzie więc wymagało spełnienia wymogów prawnych właściwych zarówno zmianie uprawnionego, jak i zmianie zobowiązanego z tej umowy.
Wymogi formalne
Aby przedsiębiorca przeniósł kontrakt w sposób prawidłowy, konieczne jest spełnienie określonych wymogów formalnych.
Pierwszym z nich jest klarowne oznaczenie praw i obowiązków podlegających przekazaniu. Ma to szczególną rolę w odniesieniu do niewymagalnych i przyszłych obowiązków dłużnika, które również mogą stanowić przedmiot obrotu. W tym ostatnim przypadku oznaczenie to powinno polegać na wskazaniu takich danych, jak tytuł powstania konkretnej powinności oraz osoby dłużnika i uprawnionego.
Po drugie – niezbędne jest również zachowanie właściwej formy czynności. W tym zakresie przepisy przewidują osobne wymogi w przypadku przenoszenia praw oraz przenoszenia obowiązków. Jedynie przeniesienie obowiązków wymaga dla swojej ważności bezwzględnie formy pisemnej. Niemniej jednak rozbieżność ta powoduje jedynie, że do czynności przekazania umowy swojemu następcy przedsiębiorca powinien zawsze zastosować wymogi bardziej restrykcyjne, a zatem co do całości uzgodnień zachować formę pisemną.
Rola kontrahenta
Jako że dokonanie przeniesienia umowy wzajemnej wiąże się z pojawieniem się osoby trzeciej w relacjach na linii przedsiębiorca – kontrahent, rodzi się pytanie o jej rolę w tej czynności.
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego przejęcie praw z kontraktu co do zasady nie wymaga w ogóle zgody jego drugiej strony (dłużnika). W konsekwencji wystarczające w tym zakresie będzie podpisanie porozumienia jedynie między przedsiębiorcą a jego następcą.
Natomiast w przypadku przeniesienia zobowiązań wymagany jest obowiązkowy udział kontrahenta przedsiębiorcy, który może przyjąć dwojaką postać. Po pierwsze, kontrahent przedsiębiorcy ma możliwość zawarcia umowy z jego następcą. W takim wypadku niezbędna będzie zgoda przedsiębiorcy, która może być zawarta w umowie pomiędzy następcą a kontrahentem, lub w osobnym oświadczeniu. Po drugie, kontrahent może jedynie zaakceptować umowę, którą zawrą między sobą przedsiębiorca i następca. Biorąc jednak pod uwagę, że konstrukcja przeniesienia praw i obowiązków z umowy wzajemnej łączy w sobie przeniesienie praw oraz przejęcie zobowiązań, aprobata kontrahenta przedsiębiorcy będzie tak naprawdę niezbędna do prawidłowego przeniesienia w całości kontraktu na następcę.
Zmiana wymaga zgody
Dla zachowania właściwych relacji przygotowanie kontrahenta na zmianę osoby, z którą prowadzi interesy, jest niezwykle pożądane. Jest to szczególnie istotne przy umowach o charakterze ciągłym lub długoterminowym, w których przesłanka wzajemnego zaufania warunkuje współpracę i wyznacza jej reguły. W szczególności w firmach rodzinnych element osobowy jest bardzo istotny w kontaktach handlowych. W sytuacji kiedy kontrahent zostanie zaskoczony planowaną zmianą strony umowy, a nie będzie posiadał dostatecznej wiedzy na temat następcy, może całkowicie odmówić zgody na dokonanie tej czynności lub próbować wykorzystać tę sytuację do wynegocjowania dla siebie korzystniejszych niż dotychczas zasad kontraktu. Dlatego planującemu sukcesję przedsiębiorcy zaleca się jak najszybsze wprowadzenie przyszłego następcy do firmy, tak aby dostawcy i odbiorcy mogli się z nim zapoznać. W ten sposób można znacząco ograniczyć opór przed zmianą w firmie ze strony jej kluczowych kontrahentów.
Skutki
Jeżeli dojdzie do skutecznego przeniesienia zarówno praw, jak i obowiązków z umowy wzajemnej, następca wstąpi w miejsce przedsiębiorcy jako strona kontraktu.
Przejmujący wszelkie obowiązki następca powinien być przygotowany na obronę przed ewentualnymi zarzutami kontrahenta, jakie przysługiwały mu względem przedsiębiorcy, w chwili gdy kontrahent dowiedział się o przeniesieniu praw i obowiązków wynikających z umowy. Szczególnie czujny powinien być wtedy, jeśli elementem umowy są zabezpieczenia jej prawidłowego wykonania, np. poręczenie. W zależności bowiem od tego, czy poręczenie służy ochronie przedsiębiorcy, czy też jego kontrahenta, po dokonaniu przejęcia kontraktu przez następcę poręczenie to będzie nadal obowiązujące lub wygaśnie, o ile poręczyciel nie wyrazi zgody na jego istnienie.
PRZYKŁAD
Należy dobrze przygotować sukcesję
Pan Jan prowadzi działalność gospodarczą w oparciu o wpis do CEIDG. Firma zajmuje się sprzedażą drewna przedsiębiorstwom działającym w branży meblarskiej. Po ponad 20 latach pracy na swój rachunek z początkiem 2018 r. pan Jan pragnie przekazać firmę synowi. Syn chce kontynuować działalność ojca, dlatego zależy mu na utrzymaniu kontraktów z dostawcami drewna i producentami mebli. Pan Jan już teraz powinien zapoznać syna z firmą i przedstawić go kontrahentom. Muszą pamiętać, że obydwaj powinni zawrzeć odpowiednie porozumienia z kontrahentami i będą potrzebowali ich zgody na kontynuowanie umów z synem pana Jana.