Brak terminowej płatności nie zawsze musi oznaczać problemy z egzekucją należności. Warto jednak zadbać o odpowiednie zabezpieczenie. Polskie prawo oferuje szeroki wachlarz możliwości
Jeden z kontrahentów popadł w trudności finansowe i zalega mi z zapłatą znacznej kwoty. Ze względu na długotrwałą współpracę z tym klientem wolałbym obecnie uniknąć drogi sądowej. Dłużnik nie uchyla się przy tym od udzielenia mi zabezpieczenia, w zamian za odroczenie płatności. Czy i w jaki sposób mógłbym się skutecznie zabezpieczyć?
Wydawać by się mogło, że skoro dłużnik nie spłaca na czas swoich zobowiązań, to najpewniej nie może także zaoferować żadnego realnego zabezpieczenia ich spłaty w przyszłości. Jednak możliwości w tym zakresie jest wiele.
Formy zabezpieczenia dzielić można na wiele sposobów, podstawowy jest podział na zabezpieczenia rzeczowe oraz zabezpieczenia osobowe. Pierwsze z nich stanowią sposób przekazania wierzycielowi władztwa faktycznego albo różnego typu uprawnień do rzeczy i praw majątkowych. Warto wskazać tutaj takie formy jak hipoteka, zastaw, zastaw rejestrowy, przewłaszczenie na zabezpieczenie. Drugie kreują dodatkowe zobowiązanie obecnego dłużnika, bądź czynią współodpowiedzialnymi za zobowiązanie dodatkowe osoby. Są wśród nich takie formy jak poddanie się egzekucji z majątku, weksel własny, poręczenie, przystąpienie osoby trzeciej do długu. Poniżej omawiamy je kolejno.
1. Hipoteka
To jedno z najpopularniejszych zabezpieczeń w obrocie gospodarczym, nie trzeba więc go przedstawiać. Wskazać warto, że zabezpieczać może nie tylko należność główną, ale także odsetki od niej oraz przyznane koszty postępowania prowadzonego przeciwko dłużnikowi, jeżeli mieszczą się w sumie hipoteki (kwocie, na jaką została ona ustanowiona). Co ważne, hipoteka może zostać ustanowiona również na nieruchomości osoby trzeciej, a jej przedmiotem może być także użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz wierzytelność dłużnika zabezpieczona hipoteką.
Do ustanowienia hipoteki niezbędne jest złożenie oświadczenia przez osobę, której przysługuje jedno z ww. praw w formie aktu notarialnego oraz wpis do księgi wieczystej danej nieruchomości. Zaletą hipoteki jako ograniczonego prawa rzeczowego jest to, że nie wygasa ona po przeniesieniu własności nieruchomości nią obciążonej na inny podmiot. Ponadto egzekucja z zabezpieczenia hipotecznego możliwa jest także względem wierzytelności już przedawnionych.
Natomiast wierzyciel, chcąc wykorzystać tę formę zabezpieczenia, powinien pozwać osobę, której aktualnie przysługuje tytuł prawny do przedmiotu hipoteki (właściciela, użytkownika wieczystego itp.). Jeżeli pozwanym nie jest dłużnik osobisty, w pozwie należy zaznaczyć, że odpowiedzialność pozwanego ograniczona jest przedmiotowo do danej nieruchomości lub wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Oznacza to, że wierzyciel będzie uprawniony do prowadzenia egzekucji wyłącznie z przedmiotu lub prawa obciążonego jego hipoteką.
Dysponując prawomocnym wyrokiem sądowym wierzyciel składa wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, w którym nieruchomość lub wierzytelność podlegają sprzedaży. Kwota odpowiadająca wartości hipoteki zostaje przekazana wierzycielowi, zaś pozostała część, po potrąceniu kosztów postępowania, trafia do właściciela egzekwowanej rzeczy lub prawa. W sytuacji przeciwnej, gdy kwota uzyskana ze sprzedaży nieruchomości nie wystarcza na zaspokojenie wierzyciela, ten nie może egzekwować pozostałej części należności z majątku dłużnika rzeczowego (np. osoby, która kupiła nieruchomość obciążoną hipoteką). Wierzyciel może w tym zakresie dochodzić zapłaty od dłużnika osobistego.
2. Zastaw zwykły
Zastaw zwykły jest ograniczonym prawem rzeczowym, które można ustanowić na rzeczach ruchomych dłużnika albo osoby trzeciej (przykładowo na samochodzie). Wadą tej formy jest konieczność wydania przedmiotu zabezpieczenia wierzycielowi albo innej osobie, na którą strony się zgodziły. Ogranicza to znacznie liczbę potencjalnych przedmiotów, które mogą być obciążone zastawem. Co ważne, zwrot przedmiotu zastawu prowadzi do jego wygaśnięcia. Te cechy zastawu przesądzają o jego małym znaczeniu. Prócz wydania rzeczy niezbędne jest także zawarcie umowy zastawu, która dla pełnej skuteczności wymaga formy pisemnej z datą pewną (najprościej datę poświadczyć u notariusza).
3. Zastaw rejestrowy
Alternatywą dla zastawu zwykłego jest zastaw rejestrowy. Objąć nim można szerszy krąg przedmiotów i praw. Obowiązek wydania rzeczy zastępuje wpis do rejestru zastawów. Dzięki temu dłużnik może nadal z zastawionych rzeczy korzystać. Ponadto umowa może być zawarta w zwykłej formie pisemnej. Następnie jest zgłaszana do rejestru zastawów prowadzonego przez jeden z wydziałów gospodarczych w sądzie rejonowym właściwym miejscowo dla zastawcy (czyli tej osoby, na której majątku zastaw jest ustanawiany).
Kolejną zaletą tej formy zastawu jest szerszy wachlarz możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela. Ten bowiem może nie tylko prowadzić egzekucję sądową z jego przedmiotu (jak to ma miejsce przy hipotece i zastawie zwykłym), ale także w drodze przejścia przedmiotu zastawu na własność, zaspokojenia się z dochodów przedsiębiorstwa dłużnika albo pozasądowej sprzedaży przedmiotu zastawu. Przedmiotem zastawu mogą być natomiast konkretne rzeczy ruchome, rzeczy oznaczone tylko co do gatunku (oznaczone rodzajowo bez wskazywania poszczególnych sztuk, np. tona pszenicy), wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych (np. prawa autorskie), prawa z papierów wartościowych oraz innych instrumentów finansowych.
4. Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Efekt podobny jak w przypadku zastawu rejestrowego można osiągnąć, zawierając z dłużnikiem umowę przewłaszczenia na zabezpieczenie. Istotą tej umowy jest czasowe przeniesienie własności określonego mienia na wierzyciela, który w przypadku braku spłaty zadłużenia może się zaspokoić z przewłaszczonych przedmiotów; natomiast kiedy dłużnik już spełni swoje świadczenie, następuje powrotne przeniesienie na niego własności przewłaszczonych rzeczy. Umowa ta opiera się zatem na konstrukcji warunku rozwiązującego, którego ziszczenie się niweczy skutek rozporządzający umowy przenoszącej własność. Sama struktura umowy pozostawiona została swobodzie stron, co czyni ją jeszcze bardziej elastyczną, pozwalając na dopasowanie do okoliczności konkretnej sprawy. Porozumienia tego typu powinny zawierać trzy główne grupy postanowień:
● określenie wierzytelności, która podlega zabezpieczeniu,
● precyzyjne opisanie przedmiotu zabezpieczenia, czyli rzeczy podlegającej przewłaszczeniu na wierzyciela,
● dokładne opisanie warunku, którego ziszczenie się spowoduje, że własność przewłaszczonego mienia powróci do przewłaszczającego (będzie nim spłata zadłużenia przez dłużnika).
Kolejną zaletą tej formy zabezpieczenia jest jej neutralność podatkowa. Ewentualny obowiązek podatkowy (zarówno w podatku dochodowym, jak również w podatku od towarów i usług) powstanie dopiero w przypadku ostatecznego przejęcia własności mienia przez wierzyciela.
Niestety nie jest to rozwiązanie idealne, bowiem w przypadku braku realizacji porozumienia wierzyciel, który uzyskał własność określonego w umowie mienia, może być zmuszony do wszczęcia postępowania sądowego w celu windykacji przedmiotów od dłużnika, który nie wydał ich dobrowolnie.
5. Dobrowolna egzekucja z majątku dłużnika
Wśród zabezpieczeń osobowych na uwagę zasługują akty notarialne, w których dłużnik poddaje się dobrowolnie egzekucji ze swojego majątku. Dysponowanie takim notarialnym oświadczeniem skraca wierzycielowi drogę do rozpoczęcia egzekucji. Akt notarialny zastępuje w tych przypadkach wyrok, a wierzyciel zobowiązany jest jedynie do wystąpienia do sądu w celu nadania aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności. Sąd bada wyłącznie, czy warunki wskazane w oświadczeniu dłużnika się spełniły. Po zaopatrzeniu aktu w klauzulę wykonalności można skierować wniosek egzekucyjny do komornika sądowego.
6. Weksel
Wydanie wierzycielowi weksla własnego wraz z deklaracją wekslową także przyspiesza moment rozpoczęcia postępowania egzekucyjnego. Roszczenia zabezpieczone wekslem dochodzone są bowiem w postępowaniu nakazowym, w którym liczba zarzutów, jakie pozwany może podnieść, jest znacznie ograniczona. Wpływa to na szybkość rozstrzygania postępowania. Sąd, po wpłynięciu pozwu wydaje nakaz zapłaty, na mocy którego wierzyciel może zająć majątek dłużnika. Po zakończeniu procesu z uprzednio zajętego przez komornika majątku prowadzona będzie egzekucja sądowa.
Weksel może zostać również zbyty firmie windykacyjnej. Pozwala to na szybkie odzyskanie przynajmniej części należności.
7. Poręczenie
Dwa ostatnie z zabezpieczeń osobowych wiążą się z pojawieniem się dodatkowej osoby, z której majątku wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia. W przypadku poręczyciela staje się to możliwe, gdy dłużnik główny nie spłaci terminowo swojego zobowiązania. Roszczenie nabyte przez poręczyciela na podstawie przepisu art. 518 par. 1 pkt 1 k.c. przedawnia się zatem w terminie przewidzianym dla przedawnienia roszczenia wierzyciela wobec dłużnika głównego. Przykładowo, jeżeli poręczyciel był osobą fizyczną dokonującą poręczenia poza działalnością gospodarczą, zaś wierzyciel – przedsiębiorcą (w szczególności bankiem lub firmą trudniącą się udzielaniem pożyczek), to i tak swoje roszczenie regresowe będzie mógł realizować w krótszych terminach przedawnienia przewidzianych dla przedsiębiorców.
8. Przystąpienie osoby trzeciej do długu
W przypadku przystąpienia do długu osoba trzecia staje się współdłużnikiem. Oznacza to, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia od obu dłużników jednocześnie. Ich odpowiedzialność jest bowiem solidarna.
Podsumowanie:
wybór spośród szerokiego katalogu zabezpieczeń zależny jest przede wszystkim od posiadanego przez dłużnika majątku oraz perspektyw powrotu do stanu wypłacalności. Przykładowo, jeżeli nieruchomość dłużnika jest już obciążona hipotekami innych wierzycieli, to zmniejsza to znacznie możliwość zaspokojenia się z ceny z jej sprzedaży przez kolejnego wierzyciela. Podobnie, gdy poręczyciel nie ma majątku pozwalającego na ewentualną egzekucję poręczonego zobowiązania – takie zabezpieczenie również będzie niewiele warte dla wierzyciela.
