Europejski Trybunał Praw Człowieka jednomyślnie stwierdził naruszenie przez Federację Rosyjską art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC), gwarantujący prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

ETPC rozpatrywał skargę Antona Podchasowa, użytkownika internetowego komunikatora Telegram. Od 28 czerwca 2017 r. komunikator figuruje w rosyjskim rejestrze „organizatorów komunikacji internetowej (ICO), co – zgodnie z rosyjskim prawem – wiąże się z obowiązkiem przechowywania wszystkich danych komunikacyjnych przez rok, a treści całej komunikacji przez okres sześciu miesięcy oraz do przekazywania tych danych organom ścigania lub służbom bezpieczeństwa – łącznie z informacjami niezbędnymi do odczytania zaszyfrowanych wiadomości.

12 lipca 2017 r. rosyjska Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB) zażądała od Telegramu ujawnienia informacji pozwalających na odszyfrowanie komunikacji w odniesieniu do sześciorga użytkowników podejrzanych o działalność związaną z terroryzmem – w tym skarżącego. Platforma umożliwia wybranie opcji przesyłania wiadomości z szyfrowaniem typu end-to-end (E2EE), co oznacza, że nie może ich odczytać nikt oprócz nadawcy i odbiorcy. Telegram odmówił FSB, argumentując, że spełnienie żądania służb wymagałoby stworzenia tzw. tylnych drzwi, a więc osłabienia E2EE, co dałoby służbom dostęp do komunikacji wszystkich użytkowników.

Anton Podchasow początkowo walczył z nakazem FSB przed rosyjskimi sądami, jego skargi były jednak odrzucane. Zwrócił się więc do ETPC, podnosząc, że przechowywanie treści komunikacji internetowej i związanych z nią danych przez ICO, potencjalny dostęp służb do tych informacji oraz wymaganie ich odszyfrowania ingerują w jego prawo do prywatności, naruszając art. 8 EKPC.

W toku postępowania Rosja odpierała, że nie doszło do ingerencji w prawa skarżącego i że działania FSB miały podstawę w prawie krajowym. Trybunał stwierdził jednak, że przechowywanie przez ICO treści całej komunikacji internetowej i dotyczących jej danych ingerowało w prawo skarżącego do poszanowania życia prywatnego i korespondencji. Podkreślił, że do naruszenia art. 8 konwencji doszło niezależnie od tego, czy organy uzyskały dostęp do przechowywanych danych.

ETPC przypomniał, że konwencja dopuszcza ingerencję władzy publicznej w korzystanie z prawa do prywatności tylko w przypadkach przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Trybunał zaznaczył, że „prawo krajowe musi zapewniać odpowiednie zabezpieczenia zapobiegające jakiemukolwiek sposobowi wykorzystania danych osobowych, który może być niezgodny z gwarancjami” – art. 8 konwencji. Zostałaby ona „niedopuszczalnie osłabiona, gdyby zezwolono na wykorzystanie nowoczesnych technologii w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych za wszelką cenę i bez starannego wyważenia potencjalnych korzyści” z ważnymi interesami życia prywatnego.

W omawianym przypadku – zdaniem trybunału – państwo przekroczyło dopuszczalny margines swobody. Krajowe ustawodawstwo, przewidujące retencję danych wszystkich użytkowników i bezpośredni dostęp służb bezpieczeństwa do tych informacji „bez odpowiednich zabezpieczeń przed nadużyciami”, a także nakazujące odszyfrowanie wiadomości, nie stanowi – w opinii trybunału – środków, jakie można uważać za niezbędne w społeczeństwie demokratycznym.

Trybunał jest organem Rady Europy, z której Rosja została wykluczona po agresji na Ukrainę w 2022 r. ETPC stwierdził jednak, że jest właściwy do rozpatrzenia skargi w zakresie dotyczącym zdarzeń, do których doszło wcześniej.

Kwestia szyfrowania komunikacji internetowej jest obecnie omawiana m.in. w Unii Europejskiej – w kontekście projektów rozporządzeń zwanych Chat Control 1.0 i Chat Control 2.0, mających na celu zapobieganie niegodziwemu traktowaniu dzieci w celach seksualnych i zwalczanie pornografii dziecięcej (CSAM). ©℗

orzecznictwo

Podstawa prawna

Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 13 lutego 2024 r., skarga nr 33696/19