Choroba alkoholowa nie zawsze wykluczy przyznanie świadczenia w drodze wyjątku

Zamierzam wystąpić do prezesa ZUS o przyznanie świadczenia w postaci renty rodzinnej na małoletnią córkę w drodze wyjątku. Mam wątpliwość, czy choroba alkoholowa mojego zmarłego męża, która była przyczyną braku uzyskania przez ojca dziecka świadczenia w trybie zwykłym, jest „szczególną okolicznością” dającą możliwość uzyskania świadczenia?

Przyznanie świadczenia w drodze wyjątku na podstawie art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna) jest możliwe, jeżeli wnioskodawca łącznie spełni następujące warunki:

• jest lub był osobą ubezpieczoną lub jest członkiem rodziny pozostałym po ubezpieczonym,
• nie spełnia warunków ustawowych do uzyskania świadczeń wskutek szczególnych okoliczności,
• nie może podjąć pracy ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek,
• nie ma niezbędnych środków utrzymania.

Jak wskazano powyżej, wszystkie z przesłanek powinny być spełnione łącznie, a nie spełnienie choćby jednej z nich wyklucza możliwość przyznania świadczenia. Ponadto komentowany przepis jest przepisem szczególnym, co wyklucza możliwość stosowania w jego przypadku wykładni rozszerzającej. Warto również wspomnieć, że w przypadku rent rodzinnych, ze względu na ich pochodny charakter, w pierwszej kolejności należy rozpoznać spełnienie przesłanek nabycia prawa do renty przez osobę zmarłą, a dopiero w następnej kolejności przez wnioskodawcę ‒ członka rodziny osoby zmarłej (zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 29 maja 2007 r., sygn. akt II SA/Wa 460/07).

Nieprecyzyjne szczególne okoliczności

Analizując przesłankę „szczególnych okoliczności”, z powodu których osoba nie uzyskała świadczenia w trybie zwykłym, należy wskazać, że za taką okoliczność uważa się jedynie zdarzenie lub trwały stan o charakterze zewnętrznym, obiektywnym i niezależnym od woli danej osoby, wykluczający jej aktywność zawodową z powodu niemożliwości przezwyciężania ich skutków. Będą to zatem sytuacje wykluczające możliwość zatrudnienia lub jego kontynuowania pomimo dołożenia przez osobę jak największego wysiłku. Dla oceny, czy zaistniały szczególne okoliczności, istotny jest cały okres poprzedzający złożenie wniosku o przyznanie świadczenia, a nie jedynie okoliczności istniejące w chwili złożenia wniosku (zob. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 13 listopada 2009 r., sygn. akt I OSK 678/09).

Dwa kierunki orzecznicze

Przesłanka ta, jak widzimy, nie jest dostatecznie precyzyjna, a posługując się zwrotem „szczególne okoliczności”, ustawodawca daje pewną swobodę co do kwalifikowania oceny występujących stanów faktycznych, co powoduje konieczność odwołania się do orzecznictwa sądowego.

Obecnie w sądach obserwuje się dwa kierunki orzecznicze co do możliwości uznania choroby alkoholowej za przesłankę szczególnej okoliczności. Zgodnie z jednym z nich, aby alkoholizm mógł stanowić szczególną okoliczność jest wymagane wykazanie przynajmniej prób przezwyciężenia choroby. I tak np. w wyroku z 30 września 2016 r., sygn. akt I OSK 1541/16, NSA stwierdził, że „o ile brak aktywności zawodowej spowodowany chorobą w ogóle, w tym także chorobą alkoholową, otwiera co do zasady możliwość przyznania świadczenia w drodze wyjątku, to jednak sytuacja ulega zmianie, gdy osoba taka nie podejmuje stosowanego leczenia”. Ideę tej linii orzeczniczej dobrze ujął również NSA w wyroku z 25 lipca 2015 r., sygn. akt I OSK 878/12, w którym wskazał, że „trudno zakwalifikować podjęcie wielu prób wyjścia z nałogu jako negatywną przesłankę do przyznania świadczenia w drodze wyjątku, ponieważ właśnie ze społecznego punktu widzenia takie zachowanie należy ocenić jako właściwe” (zob. podobne orzeczenia: wyroki WSA w Warszawie z 12 września 2012 r. sygn. akt II SA/Wa 1087/12; z 7 listopada 2017 r., sygn. akt II SA/Wa 496/17 oraz z 17 maja 2018 r., sygn. akt II SA/Wa 1559/17).

Inne składy orzecznicze w sądach wskazują natomiast, że choroba alkoholowa może być traktowana jako szczególna okoliczność, jeżeli jej skutki, np. niezdolność do pracy, uniemożliwiły choremu spełnienie warunków przyznania świadczenia w trybie zwykłym. W tym duchu wypowiedział się np. WSA w Warszawie w wyroku z 22 stycznia 2015 r., sygn. akt II SA/Wa 1501/14, w którym wskazał, że „w konkretnym przypadku skutki choroby alkoholowej (częściowa niezdolność do pracy) mogą i powinny być kwalifikowane w kategoriach szczególnych okoliczności, oczywiście z zastrzeżeniem indywidualnego podejścia do każdego z tych przypadków i uwzględnienia całokształtu wszystkich okoliczności konkretnej sprawy”.

Zadecyduje stan faktyczny

Odpowiadając na zadane pytanie, należy wskazać zatem, że zasadniczo sama choroba alkoholowa nie stanowi „szczególnej okoliczności” w rozumieniu analizowanego art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej. Powołując się na powyższe orzecznictwo, należy uznać, że duże znaczenie będzie miał występujący w sprawie stan faktyczny, np. czy były podejmowane próby leczenia, czy w wyniku choroby u zmarłego ojca dziecka wystąpił skutek w postaci niezdolności do pracy, czy są i jak długie są wypracowane okresy ubezpieczenia (vide orzeczenia wskazujące, że alkoholizm nie może całkowicie niweczyć długich wypracowanych okresów ubezpieczenia, np. wyrok WSA w Warszawie z 22 grudnia 2009 r., sygn. akt II SA/WA 1689/09).

Warto też nadmienić, że przyznanie świadczenia w drodze wyjątku następuje w postępowaniu administracyjnym, a osoba występująca o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku powinna wykazać inicjatywę dowodową i wskazać organowi środki dowodowe na potwierdzenie szczególnych okoliczności. ©℗