Jakie odprawy są zwolnione ze składek? Czy pogoda może być współprzyczyną wypadku przy pracy? [Poradnia ubezpieczeniowa]

Jakiego rodzaju odprawy wypłacane przez pracodawcę korzystają ze zwolnienia ze składek? Jakie działania należy podjąć, gdy zleceniobiorca w trakcie wykonywania umowy podjął naukę w szkole policealnej? A także czy zmiana warunków pogodowych może być współprzyczyną wypadku przy pracy? Na te pytania odpowiadamy w poradni ubezpieczeniowej.

Zgodnie z art. 18 ust. 1–2 w zw. art. 20 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne pracowników stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy z wyłączeniem przychodów wymienionych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (dalej: rozporządzenie) oraz wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz zasiłków z ubezpieczeń społecznych. Z kolei za przychody ze stosunku pracy uważa się wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.

Wyjątki od zasady, że przychód ze stosunku pracy podlega oskładkowaniu, zawarto w par. 2 ww. rozporządzenia. I tak zgodnie ust. 1 pkt 3 podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie stanowią przychody uzyskane przez pracownika, związane z wypłatą odpraw, odszkodowań, rekompensat z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, w tym z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę lub rozwiązania jej bez wypowiedzenia, skrócenia okresu jej wypowiedzenia, niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy.

Powstaje jednak pytanie, czy sformułowanie „odprawy” użyte w tym przepisie obejmuje także odprawy wypłacane dobrowolnie przez pracodawcę. Na ten temat wypowiedział się ZUS w piśmie z 28 sierpnia 2023 r., sygn. akt DI/100000/43/654/2023, odpowiadając na pytanie płatnika, który przewidywał zwolnienia grupowe w związku ze zmniejszeniem zakresu swojej działalności. Pracownicy w związku z rozwiązaniem umowy o pracę poza odprawą przewidzianą w art. 8 ust. 1 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników mieli także otrzymać dodatkową odprawę pieniężną, dodatkową odprawę specjalną, dodatkową odprawę retencyjną oraz odroczoną premię motywacyjną. Zdaniem wnioskodawcy takie wypłaty korzystają ze zwolnienia ze składek. ZUS, który zgodził się z takim stanowiskiem, wyjaśnił, że wyłączenie określone w par. 2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia, niestanowiące podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, zostało skonstruowane w sposób ogólny, bez wskazywania konkretnych przepisów prawa pracy przyznających określone prawo do takich świadczeń. Jedynie przykładowo wymieniono, że chodzi o odprawy, odszkodowania i rekompensaty z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę, rozwiązania jej bez wypowiedzenia, skrócenia okresu wypowiedzenia czy wreszcie niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy. Zdaniem ZUS należy zatem przyjąć, że katalog świadczeń wyłączonych z podstawy wymiaru składek zawartych w komentowanym przepisie ma charakter otwarty, a powyższe wyłączenie nie dotyczy tylko odpraw lub odszkodowań przysługujących na podstawie przepisów powszechnie obowiązujących, lecz również wynikających z porozumień negocjowanych ze związkami zawodowymi na poziomie zakładu pracy lub indywidualnych porozumień zawieranych ze zwalnianymi pracownikami w ramach obowiązującej zasady swobody umów. Zasada ta w prawie pracy oznacza dopuszczalność regulowania w umowie wszystkich innych spraw, jeśli nie pogarsza to sytuacji pracownika w porównaniu z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa.

Stanowisko to można zatem zastosować do opisywanej wyżej sytu acji.

Tak, podjęcie nauki w szkole policealnej przez osobę poniżej 26. roku życia oznacza, że osoba ta nie podlega ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu z tytułu wykonywania umowy zlecenia.

Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 4 oraz art. 12 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych osoby fizyczne wykonujące umowę agencyjną, umowę zlecenia albo inną umowę o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz osoby z nimi współpracujące podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz ubezpieczeniu wypadkowemu. Zgodnie zaś z art. 11 ust. 1 tej ustawy osoby te mogą podlegać dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu na swój wniosek. Z kolei art. 13 pkt 2 ww. aktu prawnego stanowi, że zleceniobiorcy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia wykonywania pracy do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy.

Zgodnie zaś z ust. 6 ust. 4 tej samej ustawy wymienione wyżej osoby nie podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli są uczniami szkół ponadpodstawowych lub studentami, do ukończenia 26 lat.

W tym miejscu trzeba odnieść się do pojęcia szkół ponadpodstawowych. Prawo oświatowe zalicza do takich placówek szkołę policealną dla osób posiadających wykształcenie średnie lub wykształcenie średnie branżowe, o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku.

Co ważne, ZUS w interpretacji z 19 lipca 2023 r., znak WPI/200000/43/649/2023, uznał, że osoba wykonująca umowę zlecenia, która nie ukończyła 26. roku życia, a która w trakcie wykonywania tej umowy podejmuje naukę w szkole policealnej, uzyska status ucznia i od dnia rozpoczęcia tej nauki nie będzie podlegała ubezpieczeniom społecznym. W takim przypadku zleceniobiorcę należy wyrejestrować z ubezpieczeń społecznych z dniem, w którym rozpoczął naukę w szkole policealnej. Od tego dnia nie będzie również obowiązku opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne. Stanowisko to można także odnieść do opisywanej wyżej sytuacji.

Aby odpowiedzieć na to pytanie, przede wszystkim trzeba odwołać się do art. 3 ust. 1 i art. 21 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (dalej: ustawa wypadkowa). I tak zgodnie z jej art. 3 ust. 1 za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Natomiast zgodnie z art. 21 ust. 1 ww. aktu prawnego świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują ubezpieczonemu, gdy wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa.

Trzeba jednak zaznaczyć, że na gruncie tego przepisu sformułowanie „wyłączna przyczyna wypadku” rozumiane jest nieco inaczej niż na gruncie przepisów prawa cywilnego. Prowadzi to do dość korzystnej dla pracowników linii orzeczniczej SN i sądów powszechnych, które w zasadzie tylko w wyjątkowych przypadkach pozbawiają poszkodowanych prawa do świadczeń wypadkowych na podstawie wspomnianego przepisu. Jako przykład można wskazać jedno z niedawnych postanowień SN z 4 lipca 2023 r., sygn. akt III USK 223/22. Sąd co prawda odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej ZUS do rozpoznania, ale w uzasadnieniu zawarł ważne spostrzeżenia. W sprawie, której dotyczyła skarga, podobnie jak w opisywanej wyżej sytuacji, doszło do wypadku, a ubezpieczony bezspornie naruszył obowiązki wynikające z bhp. Mimo to sąd II instancji uwzględnił odwołanie ubezpieczonego, jednocześnie stwierdzając, że nie dopełnił on obowiązku dbałości o własne zdrowie.

SN z takim stanowiskiem się zgodził, wyjaśniając, że zachowanie ubezpieczonego stanowi jedyną (wyłączną) przyczynę wypadku wówczas, gdy oprócz tego zachowania nie występują inne przyczyny wypadku, w szczególności działania lub zaniechania innych osób, które mogą być oceniane jako bezpośrednia lub pośrednia współprzyczyna zdarzenia. Zdaniem SN przy takiej analizie konieczna jest, oprócz zachowania samego poszkodowanego, ocena całokształtu okoliczności zdarzenia, w tym zwłaszcza zachowań innych jego uczestników oraz zaniedbań organizacyjno-technicznych pracodawcy. Z art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej wynika bowiem wprost, że sformułowanie „wyłącznie” odnosi się do przyczyny wypadku, a nie do winy ubezpieczonego. Zatem nawet „umyślne” sprowadzenie wypadku nie jest równoznaczne z jego „wyłącznym” spowodowaniem. Zatem także w opisywanej sytuacji należy uznać, że nawet gdy bezspornie ubezpieczony naruszył zasady bhp, sąd będzie badał także inne okoliczności zdarzenia. Jeśli sąd stwierdzi, że do wypadku przyczyniła się także zmiana pogody, a nie tylko zachowanie ubezpieczonego, to decyzję prawdopodobnie zmieni. To, że ubezpieczony przyczynił się, nawet w znacznym stopniu, do zdarzenia, w świetle ustawy wypadkowej nie jest podstawą do pozbawienia go świadczeń. ©℗