ZUS powinien o niej rozstrzygnąć w decyzji odmawiającej emerytury pomostowej mimo braku oddzielnego wniosku zainteresowanego. Jeśli tego nie zrobi, warto złożyć odwołanie. Autorami artykułu są dr Jacek Murzydło, radca prawny oraz Magdalena Piotrowska, radca prawny.

Kiedy 1 stycznia 2009 r. weszła w życie ustawa o emeryturach pomostowych, liczna grupa pracowników została pozbawiona możliwości uzyskania uprawnień emerytalnych z uwagi na wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Aby zrekompensować pracownikom utratę możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę, ustawodawca zdecydował się wprowadzić system rekompensat, które – jak wskazał w ustawie – stanowić mają odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Rekompensaty nie stanowią odrębnego świadczenia, lecz dodatek do kapitału początkowego. Ich uzyskanie oznacza dla emeryta zwiększenie wymiaru comiesięcznej emerytury nawet o kilkaset złotych. Według różnych szacunków nawet kilkaset tysięcy osób w Polsce może ubiegać się o taką rekompensatę.
Komu przysługuje
Rekompensata nie przysługuje wszystkim, a jedynie tym, którzy wykonywali pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Nie jest to jednak wymóg jedyny. Ustawodawca sformułował bowiem także inne warunki jej uzyskania. Należą do nich:
1) brak ustalonego prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze: rekompensata nie przysługuje więc osobom, które zdecydowały się przejść na wcześniejszą emeryturę na podstawie zarówno przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jak i ustawy o emeryturach pomostowych;
2) nieskorzystanie z prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego – wymóg taki wskazuje art. 17 ust. 2 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych;
3) osiągnięcie 15-letniego stażu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze do 1 stycznia 2009 r.;
4) wykonywanie pracy, o której mowa w pkt 3 stale i w pełnym wymiarze czasu (staż 15-letni nie obejmuje tym samym np. pracy wykonywanej w niepełnym wymiarze czasu pracy, np. na pół etatu).
Co do zasady rekompensata przysługiwać może ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. ‒ dla nich bowiem ustala się kapitał początkowy (dla osób urodzonych wcześniej ustalenie kapitału początkowego może nastąpić wyłącznie po spełnieniu dodatkowych warunków).
Szczególne warunki lub szczególny charakter
Zgodnie z przepisami ustawy o emeryturach i rentach z FUS za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Pewność co do tego, czy dana praca uznawana była za pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, dać nam może jedynie weryfikacja wykazów A i B zawartych w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Elementy wpływające na wysokość rekompensaty określa ustawa o emeryturach pomostowych. Zgodnie z nią to, na ile może liczyć emeryt, zależy w szczególności od:
  • okresów składkowych i nieskładkowych sprzed 1 stycznia 2009 r.,
  • okresu wykonywania przed 1 stycznia 2009 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
  • obniżonego wieku emerytalnego wymaganego dla danego rodzaju pracy,
  • wieku, jaki ubezpieczony osiągnął na 31 grudnia 2008 r. w pełnych latach zaokrąglonych w górę.
Rekompensatę oblicza się jako wynik mnożenia wartości stałej ustalonej w ustawie (64,32), kwoty emerytury „hipotetycznej” obliczonej w decyzji o ustaleniu kapitału początkowego (suma części socjalnej, części za okresy składkowe i części za okresy nieskładkowe) oraz indywidualny współczynnik, który zależy m.in. od długości stażu pracy w szczególnych warunkach).
Działanie z urzędu
Zgodnie z przepisami ustawy o emeryturach pomostowych ustalenie rekompensaty następuje na wniosek ubezpieczonego o emeryturę. Oznacza to, że organ rentowy powinien z urzędu ustalić, czy takie prawo przysługuje ubezpieczonemu już po wniesieniu przez niego wniosku o emeryturę. Ważne jest więc, o czym informuje sam ZUS w „Informacji do wniosku o emeryturę”, aby do wniosku o emeryturę dołączyć dokumenty potwierdzające wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przed 1 stycznia 2009 r.
Zdarza się jednak niejednokrotnie, że organ rentowy nie przyzna rekompensaty, uznając, że przedstawione przez wnioskodawcę dokumenty oraz zgromadzone przez organ akta nie dają podstaw do jej przyznania. Jeżeli organ rentowy nie wskaże wyraźnie w decyzji ustalającej emeryturę, że nie przyznał wnioskodawcy rekompensaty, często nie będzie on wiedział o tym, że prawo takie w ogóle mu przysługiwało, ewentualnie założy, że ZUS mu taką rekompensatę naliczył. Jakie możliwości ma więc wnioskodawca? Wszystko zależy od okoliczności. W szczególności może wnieść odwołanie od decyzji ZUS ustalającej emeryturę (jeżeli wnioskodawca ustali, że organ rentowy nie przyznał rekompensaty lub przyznał ją w zbyt niskim wymiarze, co może być związane np. z nieuwzględnieniem wszystkich okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze), ewentualnie wnieść do ZUS odrębne podanie o przyznanie rekompensaty, choć w tym zakresie można spotkać się także z głosami krytycznymi. Warto nadmienić, że o ile stosowane poprzednio wzory wniosków o emeryturę (Rp-1E) zawierały odrębną rubrykę, w której wnioskodawca zaznaczał, czy chce uzyskać emeryturę z rekompensatą, o tyle obecne wnioski (EMP) takiej rubryki nie zawierają.
Zwolnienie z opłat
Każdej osobie niezadowolonej z decyzji ZUS przysługuje odwołanie do sądu. Wnosi się je w terminie 30 dni od dnia otrzymania decyzji do sądu okręgowego ‒ sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, za pośrednictwem oddziału ZUS, który wydał kwestionowaną decyzję. Powinno się w nim wskazać w szczególności dane skarżącego i skarżonej decyzji, określenie zarzutów i wniosków wraz z ich uzasadnieniem oraz dowodów na poparcie stawianych przez skarżącego tez.
ZUS, rozpatrując odwołanie, może przychylić się do jego argumentów i zmienić decyzję. Jeśli jednak do tego nie dojdzie, to przekaże odwołanie wraz z kompletem dokumentów do właściwego sądu. Za postępowanie przed sądem I instancji odwołujący jest zwolniony z opłat sądowych. ©℗
Podstawa prawna
• art. 4779 ustawy z 17 listopada 1964 r. ‒ Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805; t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 480)
• art. 32 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 504)
• art. 21 i nast. ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1924; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 655)
• art. 17 ust. 2 ustawy z 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 301)
• rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43; ost.zm. Dz.U. z 1998 r. nr 162, poz. 1118)