Do 31 stycznia szkoły prowadzone przez jednostkę samorządu terytorialnego są zobowiązane wypłacić nauczycielom jednorazowy dodatek uzupełniający. Obowiązek ten ciąży, jeżeli w wyniku analizy, którą do 20 stycznia miały przeprowadzić organy prowadzące szkoły, okazało się, że w 2022 r. nie osiągnięto średnich wysokości wynagrodzeń dla nauczycieli. Jak zatem należy wyliczyć wysokość kwoty przypadającej do wypłaty poszczególnym nauczycielom? Jakie mogą być konsekwencje, jeśli szkoły nie dokonają wypłat w terminie?
Niektórzy nauczyciele szkół i placówek oświatowych prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego ostatniego dnia stycznia br. otrzymają od swoich pracodawców nie tylko przysługujące im wynagrodzenie z tytułu zrealizowanych godzin ponadwymiarowych, lecz także kolejny przelew. Te dodatkowe pieniądze - nazywane niekiedy, zupełnie zresztą niesłusznie „czternastką” - nie są jednak żadnym bonusem, ale uzupełnieniem wynagrodzenia, którego określony poziom gwarantuje nauczycielom ustawa z 26 stycznia 1982 r. - Karta nauczyciela (Dz.U. z 2021 r. poz. 1762; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1730).
Skomplikowane zasady ustalania apanaży
Wynagrodzenia nauczycieli od lat budzą emocje i to zarówno tych, którym się one należą, jak i tych, którzy zobowiązani są je wypłacać. Gdy mówi się o wydatkach jednostek samorządu terytorialnego na nauczycielskie płace, uwaga zwykle koncentruje się właśnie na wysokości stawek minimalnego wynagrodzenia nauczycieli na poszczególnych stopniach awansu zawodowego, tymczasem to, co spędza sen z powiek skarbnikom gmin i powiatów, to także gwarantowana nauczycielom średnia, do której wyrównuje się z początkiem roku wypłacane w ujęciu rocznym apanaże.
Przypomnijmy: nauczycielska pragmatyka przewiduje dla nauczycieli różne składniki wynagrodzenia, najważniejszym - przysługującym wszystkim - jest oczywiście wynagrodzenie zasadnicze. Jego minimalną wysokość ustala minister właściwy ds. oświaty i wychowania w rozporządzeniu, przy czym stawki kwotowe są uzależnione od tego, czy nauczyciel posiada stopień awansu, a jeśli tak, to jaki, oraz od poziomu jego kwalifikacji zawodowych. Na kształt nauczycielskich płac realnie wpływa także ustalony w art. 30 ust. 3 Karty nauczyciela poziom średniego wynagrodzenia, który obejmuje wszystkie składniki należnego nauczycielom wynagrodzenia, tj. wynagrodzenie zasadnicze, dodatki (za wysługę lat, motywacyjny, funkcyjny, a także za warunki pracy), wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw, nagrody oraz inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, z wyłączeniem: świadczeń ZFŚS, świadczenia na start oraz dodatku wiejskiego. Poziom tego średniego wynagrodzenia, zgodnie w art. 30 ust. 3 Karty nauczyciela, wyznaczany jest poprzez pomnożenie kwoty bazowej, określanej corocznie w ustawie budżetowej, przez odpowiedni dla stopnia awansu zawodowego nauczyciela mnożnik. I tak poziom średniego wynagrodzenia wynosi w przypadku nauczyciela początkującego 120 proc. kwoty bazowej, nauczyciela mianowanego - 144 proc., nauczyciela dyplomowanego - 184 proc. tej kwoty.
Średnia gwarantowana ustawowo
Konieczność osiągnięcia ustawowej średniej jest dyrektywą dla organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego, ujętą w art. 30 ust. 6 Karty nauczyciela. Przepis ten nakazuje, aby tak ustalały one uchwalane przez siebie regulaminy wynagradzania nauczycieli, by średnie wynagrodzenia obejmujące należne im składniki odpowiadały na obszarze działania danej jednostki samorządu terytorialnego co najmniej średnim określonym we wskazanym wyżej art. 30 ust. 3. Trzeba jednak powiedzieć, że przez wiele lat ta wytyczna była tylko miękkim postulatem, nie było bowiem mechanizmu, który zapewniałby nauczycielom rekompensatę w razie nieosiągnięcia ustawowej średniej. Sytuacja zmieniła dopiero nowelizacja Karty nauczyciela z 21 listopada 2008 r. Od jej wejścia w życie w styczniu 2009 r. jednostki samorządu corocznie przeprowadzają proces analityczny dotyczący wypłaconych nauczycielom wynagrodzeń, w następstwie którego może się okazać, że konieczne jest wypłacenie jednorazowo stosownego wyrównania. I tak, stosownie do treści art. 30a ust. 1 KN, do 20 stycznia jednostki samorządu zobowiązane były do przeprowadzenia analizy poniesionych w 2022 r. wydatków na wynagrodzenia nauczycieli w odniesieniu do wysokości średnich wynagrodzeń wskazanych w art. 30 ust. 3 ustawy oraz średniorocznej struktury zatrudnienia nauczycieli początkujących, mianowanych i dyplomowanych. [ramka 1]
Ramka 1
Struktura zatrudnienia i liczba etatów
Średnioroczną strukturę zatrudnienia nauczycieli ustala się odrębnie dla nauczycieli nieposiadających stopnia awansu zawodowego (nauczycieli początkujących), nauczycieli mianowanych i dyplomowanych, uwzględniając średnią liczbę etatów odpowiednio nauczycieli początkujących, mianowanych i dyplomowanych w okresie obowiązywania kwoty bazowej.
Średnią liczbę etatów oblicza się przez dzielenie sumy liczby etatów odpowiednio nauczycieli początkujących, mianowanych i dyplomowanych zatrudnionych w poszczególnych miesiącach obowiązywania kwoty bazowej przez liczbę miesięcy obowiązywania kwoty bazowej.
Wyrównanie, a nie czternastka
Samorządy, które ustaliły, że w 2022 r. nie osiągnęły ustawowej wysokości średnich wynagrodzeń, zobowiązane są (zgodnie z art. 30a ust. 2 KN) dokonać dalszych obliczeń i ustalić kwotę różnicy między wydatkami poniesionymi na wynagrodzenia nauczycieli w ubiegłym roku przy uwzględnieniu wszystkich składników a iloczynem średniorocznej liczby etatów nauczycieli początkujących, mianowanych i dyplomowanych oraz średnich wynagrodzeń nauczycieli ustalonych w 2022 r.
Zgodnie z przepisami nowego rozporządzenia ministra edukacji i nauki z 15 grudnia 2022 r. w sprawie sposobu opracowywania sprawozdania z wysokości średnich wynagrodzeń nauczycieli (Dz.U. z 2022 r. poz. 2767), które musiało zastąpić poprzedni akt wykonawczy ze względu na zmianę w systemie awansu nauczycieli, kwotę wspomnianej różnicy ustala się odrębnie dla wszystkich nauczycieli początkujących, nauczycieli mianowanych i nauczycieli dyplomowanych zatrudnionych w szkołach prowadzonych przez daną jednostkę samorządu terytorialnego. Wynikiem powinna być różnica między wydatkami poniesionymi przez JST w danym roku na wynagrodzenia odpowiednio nauczycieli początkujących, mianowanych i dyplomowanych we wszystkich jego składnikach a iloczynem średniej liczby etatów odpowiednio nauczycieli początkujących, mianowanych i dyplomowanych oraz ustawowych średnich wynagrodzeń nauczycieli, ustalonych w okresie obowiązywania kwoty bazowej. Trzeba przy tym mieć na uwadze, że 2022 r. był specyficzny ze względu na zmiany tych kwot na przestrzeni roku, co było skutkiem podwyżek płac nauczycieli. Z tego też powodu w ramach prowadzonej analizy średnie wynagrodzenia nauczycieli w 2022 r. oraz średnioroczną strukturę zatrudnienia nauczycieli w 2022 r. ustala się z uwzględnieniem okresów:
1) od 1 stycznia do 30 kwietnia;
2) od 1 maja do 31 sierpnia;
3) od 1 września do 31 grudnia.
Ponadto ze względu na zmiany w systemie awansu nauczycieli, którzy do 31 sierpnia 2022 r. byli nauczycielami stażystami lub nauczycielami kontraktowymi, przy ustalaniu średniorocznej struktury zatrudnienia nauczycieli za okres od 1 września 2022 r. uwzględnia się ich jako nauczycieli początkujących.
Oczywiście ten złożony proces obliczeniowy (wspierany na szczęście specjalistycznym oprogramowaniem używanym powszechnie w jednostkach oświatowych lub jednostkach wspólnej obsługi) odbywa się niezależenie w każdej JST, co sprawia, że użycie tego samego algorytmu prowadzi do ustalenia różnych kwot - uzależnionych od bardzo wielu czynników, w tym m.in. od polityki zatrudnienia prowadzonej w danej jednostce. Zauważmy bowiem, że np. ograniczanie zatrudnienia kolejnych nauczycieli na rzecz przydzielania większej liczby godzin ponadwymiarowych winduje faktyczną średnią uzyskiwaną przez nauczycieli. Ponadto wysokość przyznawanych dodatków motywacyjnych czy nagród, a więc hojność poszczególnych włodarzy dla kadry pedagogicznej, również miała wpływ na wyniki analiz.
Ustalenie osobne dla poszczególnych osób
Jeśli w wyniku prowadzonych analiz - za które odpowiedzialność ponosi organ prowadzący, a więc organ wykonawczy JST - ustalono, że w danej jednostce samorządu ustawowe średnie nie zostały osiągnięte, konieczne jest wypłacenie jednorazowo dodatku, który jest pewnego swoistą rekompensatą, choć, co wyraźnie należy podkreślić, nie stanowi wyrównania płac poszczególnych nauczycieli do ustawowej średniej. Zgodnie z art. 30a ust. 3 KN kwota różnicy ustalonej według opisanego wyżej algorytmu jest dzielona między nauczycieli zatrudnionych i pobierających wynagrodzenie w analizowanym roku i wypłacana w terminie do 31 stycznia w formie jednorazowego dodatku uzupełniającego. Jego wysokość ustala się proporcjonalnie do okresu zatrudnienia oraz osobistej stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela.
Zgodnie z par. 7 ust. 8 rozporządzenia MEiN w sprawie sposobu opracowywania sprawozdania z wysokości średnich wynagrodzeń nauczycieli wysokość jednorazowego dodatku uzupełniającego za 2022 r. ustala się proporcjonalnie do:
1) okresu zatrudnienia, w którym nauczyciel pobierał wynagrodzenie, oraz
2) osobistej stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela - w sposób określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia, gdzie określono wzór dla ustalenia osobistej stawki wynagrodzenia nauczyciela, która następnie przy użyciu kolejnego wzoru stanowi podstawę do ustalenia wysokości dodatku należnego dla poszczególnych nauczycieli. [ramka 2]
W praktyce kwoty, na jakie mogą liczyć nauczyciele z tytułu dodatku uzupełniającego, ze względu na przedstawiony mechanizm jego naliczania, mogą być bardzo różne, mogą to być kwoty symboliczne, rzędu kilkudziesięciu złotych, mogą jednak sięgnąć nawet setek złotych. Rząd wielkości nie powinien tu jednak mylić, gdyż wysoki dodatek wcale nie świadczy o dobrych zarobkach nauczycieli w danej jednostce samorządu, ale raczej o chybionej polityce płacowej, która doprowadziła do znacznego odchylenia od ustalonej ustawowo średniej płacy nauczycieli.
► Czy nauczyciel może dochodzić wypłacania dodatku, jeżeli nie otrzyma go w terminie?
Jednorazowy dodatek uzupełniający wypłacany nauczycielom w tych jednostkach samorządu, w których nie osiągnięto ustawowego średniego poziomu płac nauczycieli, jest składnikiem wynagrodzenia nauczyciela, a to oznacza, że ma on charakter roszczeniowy. Nauczyciel może więc dochodzić jego naliczenia i wypłaty nawet przed sądem pracy. Co ciekawe, analizę wydatków na wynagrodzenia (która może prowadzić do ustalenia różnicy dzielonej następnie na dodatki), przeprowadza organ prowadzący.
Z kolei prawidłowe naliczenie i wypłata jednorazowego dodatku uzupełniającego jest obowiązkiem szkół i placówek oświatowych jako pracodawców. W efekcie w razie ewentualnych roszczeń ponoszą e odpowiedzialność na zasadach ogólnych określonych w prawie pracy - jak w przypadku każdego innego składnika wynagrodzenia
►Jakie konsekwencje grożą JST, jeżeli nie naliczy i nie dokona wypłaty dodatku w określonym terminie?
Osiągnięcie wysokości średnich wynagrodzeń nauczycieli określonych ustawowo, a w konsekwencji także naliczanie i wypłacanie jednorazowego dodatku uzupełniającego, gdy analiza wydatków na płace potwierdzi konieczność jego przyznania, podlega kontroli ze strony regionalnych izb obrachunkowych. Kontrola realizowana jest w trybie określonym w ustawie z 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1668), a więc tak jak cała gospodarka finansowa JST. Stwierdzone nieprawidłowości wykazywane są w wystąpieniu pokontrolnym z wnioskiem o ich usunięcie, ale mogą być też powodem zawiadomienia o naruszeniu dyscypliny finansów publicznych. Zaniechanie naliczenia i wypłacenia wynagrodzenia w terminie stwarza bowiem konieczność zapłaty odsetek. Odpowiedzialność za uchybienie może ponieść zarówno organ prowadzący, jak i dyrektorzy szkół i placówek, wszystko zależy, czy uchybienia dotyczyły także etapu analizy wydatków na wynagrodzenia i ustalenia różnicy, czy tylko samego naliczenia i wypłaty dodatków. ©℗
Ramka 3
Sprawozdanie do 10 lutego ©℗
Kolejnym obowiązkiem, jaki ciąży na organie prowadzącym szkołę, jest sprawozdanie z wysokości średnich wynagrodzeń nauczycieli w szkołach i placówkach prowadzonych przez daną jednostkę samorządu terytorialnego, z uwzględnieniem wysokości kwoty przeznaczonej na dodatki uzupełniające. Trzeba go wypełnić do 10 lutego. Następnie to sprawozdanie trzeba (w ciągu kolejnego tygodnia) przedstawić dyrektorom prowadzonych szkół, związkom nauczycieli i regionalnej izbie obrachunkowej.
Ramka 2
Jak się liczy wysokość jednorazowego dodatku uzupełniającego ©℗
W pierwszym kroku trzeba policzyć osobistą stawkę wynagrodzenia zasadniczego. Dla każdego nauczyciela wylicza się ją oddzielnie, proporcjonalnie do okresu zatrudnienia, w którym nauczyciel pobierał wynagrodzenie, według wzoru:
gdzie znaczenie poszczególnych symboli jest następujące:
Sj - osobista stawka wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela, z uwzględnieniem okresu zatrudnienia (Cj) jako nauczyciel:
1) stażysta, kontraktowy, mianowany lub dyplomowany w okresach:
a) od 1 stycznia do 30 kwietnia,
b) od 1 maja do 31 sierpnia,
2) początkujący, mianowany lub dyplomowany w okresie od 1 września do 31 grudnia.
Aj - stawka wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć.
Bj - tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć nauczyciela w przeliczeniu na pełny wymiar zajęć.
Cj - okres zatrudnienia nauczyciela rozumiany jako okres, w którym nauczyciel był zatrudniony jako nauczyciel:
1) stażysta, kontraktowy, mianowany lub dyplomowany w okresach: a) od 1 stycznia do 30 kwietnia,
b) od 1 maja do 31 sierpnia,
2) początkujący, mianowany lub dyplomowany w okresie od 1 września do 31 grudnia
- i pobierał wynagrodzenie w 2022 r. (np. jeżeli nauczyciel był zatrudniony i pobierał wynagrodzenie przez pięć miesięcy to Cj wynosi 5/12).
W kolejnym kroku wylicza się wysokość jednorazowego dodatku uzupełniającego dla danego nauczyciela. Ustala się ją według wzoru:
gdzie znaczenie poszczególnych symboli jest następujące:
Dj - wysokość jednorazowego dodatku uzupełniającego dla danego nauczyciela,
R - kwota różnicy ustalona odrębnie dla:
1) nauczycieli początkujących i nauczycieli, którzy do 31 sierpnia 2022 r. byli nauczycielami stażystami i kontraktowymi,
2) nauczycieli mianowanych,
3) nauczycieli dyplomowanych,
Sj - osobista stawka wynagrodzenia zasadniczego ustalona proporcjonalnie do okresu zatrudnienia danego nauczyciela,
- suma osobistych stawek wynagrodzenia zasadniczego odpowiednio nauczycieli początkujących i nauczycieli, którzy do 31 sierpnia 2022 r. byli nauczycielami stażystami i nauczycielami kontraktowymi, mianowanymi oraz dyplomowanymi, ustalonych proporcjonalnie do okresu ich zatrudnienia,
n - liczba odpowiednio nauczycieli początkujących i nauczycieli, którzy do 31 sierpnia 2022 r. byli nauczycielami stażystami i nauczycielami kontraktowymi, nauczycieli mianowanych oraz nauczycieli dyplomowanych, zatrudnionych i pobierających wynagrodzenie w 2022 r.
W przypadku nauczyciela, który do 31 sierpnia 2022 r. był nauczycielem stażystą lub nauczycielem kontraktowym i do tego dnia nie uzyskał stopnia nauczyciela mianowanego, wysokość jednorazowego dodatku uzupełniającego ustala się odrębnie dla okresu zatrudnienia tego nauczyciela jako odpowiednio nauczyciela stażysty, nauczyciela kontraktowego lub nauczyciela początkującego.
W przypadku uzyskania przez nauczyciela w 2022 r. stopnia nauczyciela mianowanego lub stopnia nauczyciela dyplomowanego wysokość jednorazowego dodatku uzupełniającego ustala się odrębnie dla okresu zatrudnienia tego nauczyciela jako odpowiednio nauczyciela kontraktowego, mianowanego lub dyplomowanego.