Referenda lokalne stają się coraz bardziej popularne. Mieszkańcy mogą w nich decydować o wielu istotnych kwestiach z punktu widzenia jednostki samorządu terytorialnego. Zobacz, kiedy i jak należy zorganizować referendum lokalne.

To, kiedy mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego, jako członkowie wspólnoty samorządowej, mogą zorganizować referendum lokalne określa ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym. Mieszkańcy wyrażają w nim swoją wolę:

1) w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki,
2) co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki,
3) w innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę.

Przedmiotem referendum gminnego może być również:
1) odwołanie wójta (burmistrza, prezydenta miasta),
2) samoopodatkowanie się mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy.

Referendum przeprowadza się z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek co najmniej:

1) 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu,
2) 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.

W sprawach odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (rady gminy lub miasta, rady powiatu bądź sejmiku wojewódzkiego) przed upływem kadencji, co do zasady, rozstrzyga się wyłącznie w drodze referendum przeprowadzonego na wniosek mieszkańców. Jednakże radę gminy może także rozwiązać Sejm na wniosek Premiera w przypadku powtarzającego się naruszania przez radę gminy Konstytucji lub ustaw.

Referendum w sprawie odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego nie przeprowadza się:

1) przed upływem 10 miesięcy od dnia wyborów albo od dnia ostatniego referendum w tej sprawie,
2) jeżeli data wyborów przedterminowych, przeprowadzanych w wyniku referendum, miałaby przypaść w okresie 8 miesięcy przed zakończeniem kadencji organu stanowiącego.

Referendum przeprowadzane z inicjatywy mieszkańców

Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego wystąpić może:

1) grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a w odniesieniu do referendum gminnego – także 5 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy,
2) statutowa struktura terenowa partii politycznej działająca w danej jednostce samorządu terytorialnego,
3) organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną, której statutowym terenem działania jest co najmniej obszar danej jednostki samorządu terytorialnego.

Organizatorzy referendum mają 60 dni na zebranie podpisów mieszkańców danej społeczności lokalnej, którzy popierają konkretną inicjatywę. Aby referendum doszło do skutku na listach podpisać musi minimum 10% mieszkańców danej jednostki terytorialnej. Listy trafiają następnie do komisarza wyborczego. Ten ma 30 dni na przyjęcie, bądź odrzucenie wniosku o referendum. Na postanowienie komisarza o odrzucenie wniosku przysługuje skarga do sądu administracyjnego.

Referendum przeprowadzane jest w ciągu 50 dni od upublicznienia decyzji komisarza referendum o przyjęciu wniosku.

Referendum jest ważne, jeśli udział w głosowaniu wzięło 3/5 obywateli, którzy wzięli udział w poprzednich wyborach wybierających wójta, prezydenta, burmistrza, radę miasta etc.

Referendum przeprowadzane z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego

Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego podejmuje uchwałę w sprawie przeprowadzenia referendum bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu. Uchwała ta zawiera:

pytanie lub pytania referendum albo warianty zaproponowane mieszkańcom jednostki do wyboru,
termin przeprowadzenia referendum,
wzór karty do głosowania,
kalendarz czynności związanych z przeprowadzeniem referendum.


W przypadku gdy przedmiotem referendum gminnego jest samoopodatkowanie się mieszkańców na cele publiczne, uchwała rady gminy wskazuje również cel lub cele oraz zasady samoopodatkowania. Uchwała ta podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym, przy czym uchwała rady gminy podlega ponadto bezzwłocznemu rozplakatowaniu lub ogłoszeniu w inny sposób zwyczajowo przyjęty w danej gminie.

Referendum na wniosek mieszkańców w sprawach innych niż odwołanie organu stanowiącego

Inicjator referendum przekazuje pisemny wniosek o przeprowadzenie referendum przewodniczącemu zarządu jednostki samorządu terytorialnego. Przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie potwierdza na piśmie otrzymanie wniosku. Wniosek ten powinien zawierać pytanie lub pytania referendum albo warianty zaproponowane do wyboru, a jeżeli wniosek dotyczy referendum w sprawie samoopodatkowania – cel lub cele oraz zasady samoopodatkowania. Przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego przekazuje niezwłocznie wniosek przewodniczącemu organu stanowiącego tej jednostki.

Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego powołuje ze swego składu komisję do sprawdzenia, czy wniosek mieszkańców o przeprowadzenie referendum odpowiada przepisom ustawy. Do udziału w pracach komisji w charakterze obserwatora zaprasza się inicjatora referendum lub jego pełnomocnika. Inicjator referendum lub jego pełnomocnik może w razie potrzeby, w tym z własnej inicjatywy, składać komisji dodatkowe wyjaśnienia i przedstawiać dowody. Komisja może również żądać od inicjatora referendum lub jego pełnomocnika złożenia takich wyjaśnień i przedstawienia dowodów. Wniosek o przeprowadzenie referendum niespełniający warunków, komisja zwraca inicjatorowi referendum, wyznaczając 14 dni na usunięcie uchybień. Jeżeli komisja stwierdzi, że wniosek o przeprowadzenie referendum zawiera uchybienia, których nie można usunąć, przekazuje wniosek organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego wraz ze swoją opinią.

Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego podejmuje uchwałę w sprawie przeprowadzenia referendum, jeżeli wniosek mieszkańców spełnia wymogi ustawy oraz nie prowadzi do rozstrzygnięć sprzecznych z prawem; organ stanowiący jest związany treścią wniosku. Musi to zrobić na nie później niż 30 dni od złożenia wniosku przewodniczącemu zarządu. W przypadku złożenia dwóch lub więcej wniosków mieszkańców o przeprowadzenie referendum organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego podejmuje uchwałę w takiej kolejności, w jakiej wnioski zostały przekazane przewodniczącemu zarządu tej jednostki przez inicjatorów referendów lub ich pełnomocników. Organ stanowiący może również, jeżeli jest to możliwe, poddać jednocześnie wszystkie wnioski lub ich część pod referendum.

Na uchwałę organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego odrzucającą wniosek mieszkańców w sprawie przeprowadzenia referendum, inicjatorowi referendum służy skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego w terminie 14 dni od dnia doręczenia uchwały lub upływu terminu do jej podjęcia. SA rozpatruje skargę w terminie 14 dni od dnia zgłoszenia skargi. Od wyroku przysługuje skarga kasacyjna. Wyrok sądu uwzględniający skargę zastępuje uchwałę organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego.

Referendum w sprawie odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego

Inicjator referendum w sprawie odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego przekazuje na piśmie, komisarzowi wyborczemu, wniosek mieszkańców wraz z informacją o spełnieniu obowiązków wskazanych wcześniej. Komisarz wyborczy niezwłocznie potwierdza na piśmie otrzymanie wniosku. Komisarz wyborczy zwraca inicjatorowi referendum lub jego pełnomocnikowi wniosek zawierający uchybienia i wyznacza 14 dni do ich usunięcia. Komisarz wyborczy odrzuca wniosek o przeprowadzenie referendum, w którym stwierdził nie dające się usunąć uchybienia. Postanowienie o odrzuceniu wniosku przekazuje się niezwłocznie inicjatorowi referendum lub jego pełnomocnikowi. Komisarz wyborczy wydaje postanowienie o przeprowadzeniu referendum lub odrzuceniu wniosku nie później niż w ciągu 30 dni od dnia jego złożenia.

Postanowienie wojewódzkiego komisarza wyborczego o przeprowadzeniu referendum zawiera:

termin przeprowadzenia referendum,
wzór i treść karty do głosowania,
kalendarz czynności związanych z przeprowadzeniem referendum.

Na postanowienie komisarza wyborczego odrzucające wniosek o przeprowadzenie referendum, a także w przypadku niedotrzymania przez komisarza terminu, inicjatorowi referendum służy skarga do NSA w terminie 14 dni od dnia doręczenia postanowienia. NSA rozpatruje skargę w terminie 14 dni od dnia jej zgłoszenia. Wyrok sądu jest ostateczny. Wyrok sądu uwzględniający skargę zastępuje postanowienie komisarza wyborczego.

Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy w okresie między 30 a 40 dniem od dnia opublikowania postanowienia komisarza wyborczego w tej sprawie albo od dnia ogłoszenia przez WSA (ewentualnie NSA) wyroku.

Referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest wiążące jeżeli udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.