Prawa autorskie majątkowe: Jak skutecznie chronić swoje interesy [ZASADY SPORZĄDZANIA UMÓW]

Twórca i nabywca praw powinni jednak mieć na uwadze przepisy ustawy z dnia 04.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm.; dalej jako: PrAut), która została skonstruowana w taki sposób, aby chronić interesy twórcy, jako słabszej strony umowy. Mimo ochronnej pozycji zagwarantowanej ustawą, ważne jest aby twórca miał świadomość, w jaki sposób może zabezpieczyć swoje interesy przenosząc na inny podmiot przysługujące mu autorskie prawa majątkowe.

Po pierwsze należy pamiętać, że umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych powinna być zawarta w formie pisemnej. Każda inna forma (np. ustna), powoduje jej nieważność. Forma pisemna w sposób najbardziej pewny chroni interesy stron i pozwala uniknąć wątpliwości, które mogłyby powstać przy wykonywaniu umowy.

Co powinna zawierać umowa?

Postanowienia dotyczące przeniesienia autorskich praw majątkowych mogą stanowić część np. umowy o dzieło, bądź wyczerpywać cały przedmiot umowy, w sytuacji gdy utwór został już stworzony. Niezależnie od tego, w każdym przypadku dla swej skuteczności powinny się w niej znaleźć określone postanowienia.

Przedmiot umowy i pola eksploatacji

W pierwszej kolejności w umowie należy w sposób jak najbardziej szczegółowy opisać dzieło (utwór), którego dotyczą przenoszone prawa. Może być to utwór już istniejący, jak również ten, który powstanie w przyszłości. Należy przy tym pamiętać, że w umowie nie można zawrzeć postanowień dotyczących przeniesienia autorskich praw majątkowych co do wszystkich utworów tego samego twórcy, które mają powstać w przyszłości. Umowa w takim zakresie jest dopuszczalna, jeśli nie obejmuje całego przyszłego dorobku twórcy.

Drugim bardzo istotnym elementem umowy jest wyraźne postanowienie o przeniesieniu autorskich praw majątkowych do danego dzieła (utworu). W przypadku jego braku, powstaje domniemanie, że twórca jedynie udzielił licencji (art. 65 PrAut), tj. prawa do korzystania z utworu.

W umowie o przeniesienie autorskich praw majątkowych kluczową kwestią jest także określenie pól eksploatacji, tj. sposobów (form) korzystania z dzieła przez nabywcę praw. Przykładowy ich katalog zawiera art. 50 PrAut. Strony mogą zatem posłużyć się znajdującym się tam wyliczeniem, ale także ująć w umowie pole eksploatacji, które nie występuje w tym katalogu, ale jest znane i istnieje w momencie zawarcia umowy.

Na wskazanych w umowie polach eksploatacji nabywca uzyskuje wyłączne prawo do korzystania i rozporządzania utworem (dziełem). Zgodnie z katalogiem ustawowym, może np. je zwielokrotniać, utrwalać na różnych nośnikach, wprowadzać do obrotu, wystawiać (w zależności od rodzaju i formy utworu). Każde z uprawnień może zostać przy tym ograniczone przez twórcę terytorialnie (np. prawo do wystawienia utworu w teatrach na terenie danego województwa) lub czasowo (tj. w ustalonym okresie czasu).

Twórca dla zapewnienia ochrony swoich interesów, powinien zadbać o jak najdokładniejsze określenie zakresu przenoszonych praw. Powinien także unikać stosowania dość powszechnej formuły przeniesienia autorskich praw majątkowych na wszelkich polach eksploatacji z odwołaniem się do art. 50 PrAut, a zamiast tego indywidualnie określić pola eksploatacji w zależności od faktycznego sposobu korzystania z dzieła, które strony chcą objąć umową.

Szczegółowe i konkretne ujęcie pól eksploatacji, w pierwszej kolejności chroni twórcę przed przeniesieniem nadmiaru praw na korzystającego (wydawcę, nadawcę, wystawiającego), który poprzez odwołanie się do bardzo pojemnych określeń zawartych w art. 50 PrAut, uzyskuje prawa autorskie w rozmiarze większym niż wymaga tego jego faktyczna potrzeba. Z drugiej strony przy precyzyjnym określeniu zakresu korzystania z utworu, autor nie wyzbywa się swoich praw na wszelkich istniejących polach eksploatacji, dzięki czemu może z nich nadal korzystać. W sytuacji zaś, gdy nabywca w czasie trwania umowy chciałby uzyskać uprawnienie do korzystania z utworu na innych polach eksploatacji, zmiana umowy w tym zakresie, daje twórcy możliwość uzyskania dodatkowego wynagrodzenia.

Twórca powinien zatem z ostrożnością podchodzić do postanowień przenoszących prawa autorskie w zakresie ,,wszystkich znanych w chwili zawarcia umowy pól eksploatacji”, ponieważ takie ujęcie powoduje, że nabywca uzyskuje niczym nieograniczone w zasadzie prawa korzystania z utworu, a twórca czasem nawet nieświadomie przekazuje uprawnienie do rozporządzania utworem w sposób, z którego może sobie nie zdawać sprawy.

Wynagrodzenie

Bardzo istotnym z punktu widzenia twórcy elementem umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych są postanowienia dotyczące wynagrodzenia. W przypadku, gdy strony zawierają jedną umowę obejmującą stworzenie dzieła i przeniesienie praw autorskich, w interesie twórcy jest aby w umowie określić dodatkowe wynagrodzenie za przekazanie uprawnienia do korzystania z utworu (dzieła) w określony sposób. Zarówno bowiem umowa o dzieło, jak i umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe są umowami odpłatnymi, co oznacza, że twórcy należy się odrębne wynagrodzenie za wykonanie oznaczonego utworu (dzieła) oraz odrębne wynagrodzenie za przeniesienie praw autorskich. Zgodnie z przepisami ustawy, w sytuacji gdy z umowy nie wynika, czy wynagrodzenie obejmuje zarówno stworzenie dzieła jak i korzystanie z niego, przyjmuje się, że twórcy przysługuje wówczas odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji. Powstaje wówczas pytanie, czy w takim przypadku takie ogólne wskazanie wynagrodzenia nie będzie korzystniejsze, ponieważ zgodnie z ustawą interpretuje się je wówczas na korzyść twórcy, jako kwotę która dotyczy wynagrodzenia tylko za jedno z pól eksploatacji, pozostawiając hipotetycznie możliwość uzyskania analogicznej kwoty za korzystanie z utworu na innych polach. Należy jednak pamiętać, że przy wykładni postanowień umowy w takim przypadku bierze się także pod uwagę wolę stron i ich zgodny zamiar. Dlatego też ogólne postanowienia umowy wcale nie muszą służyć ochronie interesów praw twórcy, a wręcz przeciwnie, będą tylko powodować problemy interpretacyjne i ewentualne sporne sytuacje pomiędzy stronami w trakcie jej wykonywania.

Strony powinny zatem wyraźnie i precyzyjnie określić wysokość i składowe części wynagrodzenia ze wskazaniem, za co jest ono należne (tj. np. odrębnie za korzystanie i rozporządzanie na poszczególnych polach eksploatacji, wykonywanie praw zależnych, korzystanie i rozporządzanie utworem w celach reklamowych i promocyjnych).
Jeżeli wolą twórcy i intencją stron jest nieodpłatne przeniesienie praw autorskich na inny podmiot, należy w umowie wyraźnie to zaznaczyć. Brak takiego postanowienia, powoduje, że twórcy będzie przysługiwało wynagrodzenie, a jego wysokość będzie określana z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu.
Postanowienie, iż wynagrodzenie określone w umowie za wykonanie dzieła obejmuje także przeniesienie autorskich praw majątkowych na wszystkich wymienionych w umowie polach eksploatacji (oraz dodatkowo np. przeniesienie praw zależnych i własności egzemplarzy utworu) nie jest zatem korzystne dla twórcy, chyba że globalna wysokość wynagrodzenia została ustalona w taki sposób, że jest ona satysfakcjonująca dla autora dzieła. Wynagrodzenie strony mogą ustalić swobodnie zarówno w formie ryczałtu, jak i procentowo (np. w zależności od dochodu uzyskiwanego z tytułu korzystania z utworu), bądź z zastosowaniem obu możliwości. Twórca, jak w każdej innej umowie powinien także i w tym przypadku zadbać o określenie terminu i sposobu zapłaty wynagrodzenia.

Termin przeniesienia praw autorskich

W sytuacji, gdy strony zawierają kompleksową umowę na wykonanie dzieła i przeniesienie autorskich praw majątkowych, twórca powinien zadbać w umowie o jednoznaczne określenie terminu na dostarczenie utworu nabywcy. Brak takiego postanowienia powoduje, że utwór należy przekazać nabywcy niezwłocznie po jego ukończeniu. Należy mieć na uwadze, iż zgodnie z treścią art. 64 PrAut autorskie prawa majątkowe przechodzą na nabywcę w momencie przyjęcia przez niego utworu. Strony mogą jednak w umowie uregulować ten termin w odmienny sposób. W interesie twórcy w szczególności jest ustalenie, że prawa te przejdą na nabywcę po dokonaniu zapłaty całości lub części wynagrodzenia.

Prawa zależne

Należy mieć na uwadze, że oprócz autorskich praw majątkowych, twórcy przysługują także prawa zależne, polegające na wyłącznym prawie zezwalania na rozporządzanie i korzystanie z opracowania utworu (tj. jego tłumaczeń, przeróbek bądź adaptacji).

Przeniesienie całości autorskich praw majątkowych nie powoduje automatycznego przejścia na nabywcę praw zależnych. Często jednakże w umowach konstruowanych przez korzystających (nabywców), pojawia się zapis zezwalający na wykonywanie praw zależnych. Twórca powinien zatem zwrócić na niego uwagę i w miarę potrzeby doprecyzować jego postanowienia.

W umowie o przeniesienie autorskich praw majątkowych wraz z prawami zależnymi warto w interesie twórcy zastrzec, np. wymóg uzyskania zezwolenia autora na rozpowszechnienie opracowania utworu przez nabywcę, bądź prawo twórcy do akceptacji opracowania przed jego rozpowszechnieniem. Korzystanie z praw zależnych może zostać przez twórcę ograniczone także terytorialnie (np. do obszaru danego miasta, województwa) bądź czasowo. Podkreślić należy, że zezwolenie na wykonywanie praw zależnych do utworu ma charakter odpłatny, zatem twórca przekazując również ten zakres praw, powinien w umowie uregulować kwestię wynagrodzenia także z tego tytułu.

Własność egzemplarza utworu

Należy pamiętać o tym, że przeniesienie autorskich praw majątkowych nie powoduje automatycznego przeniesienia własności egzemplarzy utworu (nośnik danych, grafika, obraz) na nabywcę. Jeżeli wolą stron jest także przekazanie egzemplarza utworu, kwestia ta powinna zostać uregulowana w umowie. Samo przeniesienie własności egzemplarza utworu, także nie spowoduje przejścia majątkowych praw autorskich (art. 52 PrAut).

Twórca przenosząc na nabywcę własność jedynego oryginału utworu, powinien zadbać o to, aby w umowie znalazł się zapis gwarantujący mu nieodpłatne udostępnienie tego egzemplarza, w sytuacji gdy będzie to niezbędne do wykonywania przez twórcę praw autorskich (np. stworzenia opracowania utworu, bądź jego kopii).

Dalsze przeniesienie autorskich praw majątkowych

Twórca powinien rozważyć, czy w jego interesie jest udzielenie zgody nabywcy na dalsze przenoszenie przysługujących mu praw autorskich majątkowych na inne osoby. Zgodnie z ustawą nabywca, może je przenieść na inne osoby, chyba że strony inaczej postanowią w umowie (art. 41 ust. 1 PrAut). Twórca zatem może w umowie zastrzec możliwość ich dalszego przeniesienia, np. po uzyskaniu jego zgody, bądź całkowicie wyłączyć to uprawnienie.

Ograniczenia czasowe

Konstruując umowę o przeniesienie praw autorskich, twórca powinien mieć świadomość, że w zakresie w jakim prawa te ,,przekazał” osobie trzeciej, utracił prawo do korzystania z utworu i możliwość decydowania o formach jego wykorzystania. W sytuacji, gdy twórca nie chciałby bezpowrotnie utracić przysługujących mu praw, powinien rozważyć zawarcie umowy na czas określony, tj. z oznaczeniem czasu bądź konkretnej daty, po których upływie odzyska prawa do utworu. Umowa zawierająca tego rodzaju ograniczenie czasowe jest korzystna z punktu widzenia twórcy, w sytuacji gdy chce on zabezpieczyć swój interes poprzez uzyskanie możliwości ponownego korzystania z utworu po pewnym czasie w pełnym zakresie.

Wówczas w umowie należy doprecyzować, czy po upływie określonego czasu, autorskie prawa majątkowe przejdą na twórcę automatycznie, czy też konieczne będzie złożenie przez strony dodatkowych oświadczeń. Twórca bowiem może nie być już zainteresowany odzyskaniem tych praw, ale czerpaniem korzyści finansowych ze współpracy ze znanym mu już podmiotem. Zawarcie takiej klauzuli w umowie gwarantuje mu jednak swobodę podjęcia decyzji w tym zakresie.

Twórca powinien zadbać także o to, aby w umowie znalazły się precyzyjne zapisy dotyczące ewentualnego jej wypowiedzenia lub prawa odstąpienia od umowy. Ustawodawca zagwarantował twórcy taką możliwość w sytuacji zagrożenia istotnych interesów twórczych (art. 56 PrAut), które rozumieć należy jako interesy o charakterze osobistym, co nie stanowi ograniczenia dla określenia umownie przez strony innych przypadków, kiedy może być to dopuszczalne.

Podsumowując powyższe skrótowe zestawienie najistotniejszych elementów umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, wskazać należy, że świadomy twórca dbający o swoje interesy, powinien przede wszystkim kierować się zasadą jak najbardziej precyzyjnego i szczegółowego uregulowania w umowie wszelkich kwestii istotnych z punktu widzenia tych właśnie interesów. Oznacza to, że twórca powinien unikać stosowania pojęć ogólnych, nieostrych, wyrażeń pozwalających na otwartą interpretację postanowień umownych, co pozwoli w przyszłości uniknąć sporów podczas wykonywania umowy (albo przynajmniej dostatecznie je zminimalizować).