Montujesz filmik lub klip? Dowiedz się, czy możesz wykorzystać ścieżkę dźwiękową

Coraz częściej z obrazu audiowizualnego jako formy komunikacji korzystamy w sytuacjach towarzyskich, prezentując filmy z wakacji lub innych wydarzeń o charakterze prywatnym. Filmy wideo stały się też popularnym narzędziem wykorzystywanym w codziennej aktywności zawodowej na portalach społecznościowych lub innych witrynach internetowych przez blogerów, vlogerów oraz przedsiębiorców.

Zazwyczaj w takim filmie pojawia się ścieżka dźwiękowa. Zanim jednak wzbogacimy naszą produkcję o walory muzyczne zapoznajmy się z podstawowymi zasadami w tym zakresie, ponieważ każdy przejaw takiej działalności podlega stosownym regulacjom.

Prawo autorskie (ustawa z dnia 04.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm.; dalej jako: pr. aut.) reguluje stosunki prawne wynikające z faktu stworzenia utworu – ma na celu nie tylko ochronę interesów twórców i stosunków prawnych ich dotyczących, ale też ma zapewniać dostęp do twórczości szerokiemu kręgowi odbiorców. Prawa autorskie składają się z niezależnych od siebie uprawnień - autorskich praw osobistych (chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem) i autorskich praw majątkowych (chronią sferę majątkową twórcy).

Ograniczenie monopolu autorskiego

Monopol autorski zapewnia ochronę twórcy i gwarantuje mu możliwość korzystania z utworu, rozporządzania nim, a także otrzymywania wynagrodzenia za jego wykorzystanie. Prawo przewiduje jednak sytuacje, w których możliwe jest ograniczenie monopolu autorskiego i wykorzystania cudzych, chronionych prawem autorskim materiałów, bez uzyskania wcześniejszej zgody posiadacza praw autorskich. Celem umożliwienia dostępu do twórczości szerszej grupie odbiorców, prawodawcy międzynarodowi i polscy wprowadzili pewne wyjątki od zasady wyłączności autorskiej – zgodnie z przepisami polskiego prawa autorskiego ta swoboda użytkowników nazywana jest dozwolonym użytkiem, w ramach którego wyodrębnia się dwa jego rodzaje – użytek prywatny i publiczny.

Zgodnie z art. 23 pr. aut. dozwolony użytek osobisty pozwala osobie fizycznej, bez uzyskiwania zgody autora, na nieodpłatne korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających z nią w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego w celu zaspokajania własnych potrzeb osobistych.. Oznacza to, że możliwe jest między innymi słuchanie radia, pobranie utworu muzycznego ze strony internetowej, pożyczenie albumu fotograficznego znajomemu, wykonanie kopii płyty CD w celu odtwarzanie jej w samochodzie albo korzystanie z utworów muzycznych na domowej imprezie. Analogicznie do tej instytucji możliwe jest więc wykorzystanie muzyki do klipów czy filmów, ale tylko w sytuacji jeśli są one wyświetlane/dostępne tylko dla osób najbliższych.

Dozwolony użytek publiczny natomiast, jak wskazują przepisy w oddziale trzecim pr. aut., to umożliwienie określonej grupie podmiotów korzystania z utworów objętych autorskimi prawami majątkowymi. Działanie takie może odbywać się w pewnych okolicznościach wskazanych w ustawie i jest uzasadnione celami istotnymi społecznie. W ramach dozwolonego użytku publicznego trzeba wymienić takie uprawnienia jak prawo cytatu, przedruk, przywileje należne bibliotekom, dozwolony użytek w celach naukowych. W przypadku muzyki do filmu wydawać by się mogło, że mieści się w ramach prawa cytatu. Zazwyczaj jednak wykorzystanie muzyki do filmu ma na celu podniesienie jego walorów estetycznych, natomiast w ramach prawa cytatu wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. Ścieżka dźwiękowa w filmie wykraczać więc będzie poza ramy dozwolonego użytku publicznego.

Co możemy, a czego nie możemy?

Rośnie popularność zarówno komercyjnego i niekomercyjnego tworzenia treści wideo wzbogaconych o ścieżkę dźwiękową. Z punktu widzenia prawa ważne jest, aby pamiętać, że wykorzystanie utworu w filmie, który ma być eksploatowany, np. udostępniany w serwisach internetowych lub wprowadzany do obrotu w inny sposób, wymagać będzie dostosowania do prawa autorskiego.

Po pierwsze, bez względu na to, jaki jest cel publikowania treści w kanałach i serwisach internetowych, w przypadku zamieszczenia filmu, do którego dostęp ma nieograniczona liczba osób, konieczne będzie uzyskanie zgody na wykorzystanie danego utworu od wszystkich uprawnionych z tytułu praw autorskich i praw pokrewnych bądź od reprezentujących ich organizacji zbiorowego zarządzania.

Wykorzystanie cudzego utworu w filmie (bez uzyskania odpowiedniej zgody), do którego ma dostęp nieograniczona liczb osób jest niezgodne z prawem. W tym wypadku bez znaczenia pozostaje, czy film został wykorzystany w celu użytku komercyjnego czy niekomercyjnego (np. film z uroczystości rodzinnej).

Po drugie, należy uzyskać zezwolenie na korzystanie na danym polu eksploatacji. Przykładowo, wykorzystanie ścieżki dźwiękowej użytej w filmie dotyczy utworu muzycznego lub słowno- muzycznego. W takim utworze muzycznym występują dwa rodzaje praw - prawa autorskie i prawa pokrewne. Prawa autorskie dotyczą muzyki (kompozycji), natomiast prawa pokrewne m.in. artystycznego wykonania utworu, prawa do tekstu utworu (piosenki), prawa do fonogramów i wideogramów. Co do zasady praca, która ma charakter „artystyczny” jest przedmiotem prawa pokrewnego – ustawa wymienia m. in. pracę aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów.

Po trzecie, zgodę na wykorzystanie utworów uzyskuje się od bezpośrednio twórców (lub osób które zarządzają prawami autorskimi lub spadkobiorców) lub od odpowiednich organizacji zbiorowego zarządzania. Ustawa o prawie autorskim powierzyła określonym organizacjom zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi oraz wykonywanie innych uprawnień z tym związanych, przewidzianych w ustawie. Wśród organizacji zbiorowego zarządzania, które są odpowiedzialne za zawieranie odpowiednich umów na korzystanie z utworu muzycznego (lub słowno-muzycznego) są:

• Stowarzyszenie Autorów ZAiKS Stowarzyszenie Autorów ZAiKS (dawny Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych);
• Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno-Muzycznych SAWP lub Związek Artystów Wykonawców STOART;
• Związek Producentów Audio-Video ZPAV.

Polskie organizacje reprezentują też światowy repertuar muzyczny na podstawie zawartych umów o wzajemnej reprezentacji, z innymi organizacjami tego typu (wśród których są m.in. niemiecka GEMA, brytyjski PRS, francuski SACEM, holenderska BUMA, amerykański ASCAP, włoska SIAE).

Innym sposobem legalnego wykorzystania cudzej muzyki w samodzielnie tworzonym filmie jest korzystanie z tzw. wolnych licencji Creative Commons, które mogą być stosowane do każdego rodzaju utworu, w tym utworów muzycznych i słowno-muzycznych.

Creative Commons jest organizacją non-profit, która powstała jako odpowiedź na potrzebę ograniczenia restrykcyjnych reguł prawa autorskiego. Tzw. „wolne licencje” Creative Commons umożliwiają twórcy oznaczenie licencją swojego utworu, a użytkownikowi skorzystanie z licencji, tj. udzielenie każdemu odbiorcy utworu zezwolenia na korzystanie z tego utworu w zakresie określonym w licencji. Licencje są przystępne w użytkowaniu i działają na zasadzie udostępniania gotowych treści licencji w trzech wersjach:

• Przystępne Podsumowanie (tekst zrozumiały dla przeciętnego użytkownika),
• Tekst Prawny (tekst przeznaczony dla prawników)
• Metadane, które przeznaczone są do odczytu przez komputery i programy.

W celu skorzystania z licencji, wystarczy wejść na stronę i wybrać licencję lub skorzystać z opcji „publikuj”. Istnieje coraz więcej serwisów jak Jamendo lub YouTube, które umożliwiają użytkownikom pobieranie i dzielenie się muzyką za darmo i legalnie. Należy mieć jednak na uwadze fakt, że co prawda serwisy takie YouTube udostępniają szeroko dostępną technologię, umożliwiają użytkownikom korzystanie z filmów nawet w celach komercyjnych i wmontowywanie ich do własnych klipów za pomocą edytora filmów YouTube, ale też regulaminy takich serwisów często się zmieniają a każde wykorzystanie cudzego utworu musi nastąpić na podstawie umowy z twórcą.

Co nam grozi, gdy naruszymy prawa autorskie?

Każdemu twórcy przysługują autorskie prawa osobiste i majątkowe. Naruszenie autorskich praw osobistych stanowią wszelkie działania, które godzą w nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Naruszeniem autorskich praw majątkowych będzie natomiast korzystanie z utworu, rozporządzanie nim i pobieranie wynagrodzenia.

Prawo autorskie jest więc bezwzględnym i wyłącznym prawem majątkowym, w przypadku naruszenia którego twórcy przysługują dwa typy roszczeń - na gruncie prawa cywilnego (naprawienie szkody na zasadach ogólnych oraz odpowiednie przepisy prawa autorskiego) oraz na gruncie prawa karnego.

Podmiotem odpowiedzialnym za ewentualne naruszenie praw autorskich jest każdy kto naruszy autorskie prawa osobiste lub majątkowe twórcy.

Art. 78 pr. aut. i wskazane w nim roszczenia niemajątkowe i majątkowe przewidują, że twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały choćby zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. Oznacza to, że osobie uprawnionej przysługuje roszczenie o charakterze prewencyjnym, tj. już w sytuacji zagrożenia naruszenia autorskich praw osobistych może żądać zaniechania takiego działania, które wywołują stan zagrożenia praw twórcy.

W sytuacjach, gdy naruszenie miało już miejsce, twórca może ubiegać się o usunięcie jego skutków. Przykładowo, usunięcie skutków naruszenia może nastąpić poprzez złożenie publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie albo zobowiązanie do ponownego udostępnienia utworu bez zniekształceń (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1975 r., I CR 624/75). Co więcej, jeśli naruszenie było zawinione, ustawa przewiduje też możliwość przyznania twórcy zadośćuczynienia pieniężnego albo zobowiązania naruszyciela do uiszczenia oznaczonej sumy pieniężnej na wskazany przez twórcę cel społeczny.

W przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych, zgodnie z art. 79. pr. aut. twórcy, którego autorskie prawa majątkowe zostały już naruszone, przysługują roszczenia o zaniechanie naruszeń, naprawienie wyrządzonej szkody, usunięcie jego skutków albo roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści. Poza tymi roszczeniami twórcy przysługuje tzw. roszczenie publikacyjne, czyli żądanie zamieszczenia w wybranym środku masowego przekazu oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie albo orzeczenia sądu wydanego w tej sprawie.

Trzeba też pamiętać, że naruszenie praw autorskich lub praw pokrewnych może skutkować też odpowiedzialnością karną. Zdarzają się też sytuacje kiedy osoba dochodzi się uprawnień na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Prawo autorskie w praktyce

Stosowanie przepisów prawa autorskiego w praktyce może powodować wiele potencjalnych problemów i uzależnione jest od szeregu okoliczności. Zanim przystąpimy do tworzenia wideo z muzyką w tle i eksploatowania możliwości wykorzystania muzyki dostępnej w sieci, sprawdźmy w jaki sposób możemy legalnie wykorzystać dostępną twórczość. Serwisy internetowe poruszają się w przestrzeni, gdzie w zależności od jurysdykcji krajowej obowiązują różne regulacje prawne.

Ważne jest więc stałe monitorowanie regulacji prawnych oraz wewnętrznych regulacji serwisów, z których korzystamy, ponieważ owe regulacje często ulegają modyfikacjom. Każdy użytkownik, bez względu na to czy porusza się w strefie komercyjnej czy niekomercyjnej powinien mieć świadomość, na czym polega monopol autorski i wynikające z niego ograniczenia oraz jak należy prawidłowo korzystać z istniejących rozwiązań prawnych.