Na początku warto podkreślić, ze prawa autorskie dzielimy na:
• prawa autorskie majątkowe, dające prawo twórcy, spadkobiercy lub podmiotowi, który nimi dysponuje do korzystania z utworu, rozporządzania nim i otrzymywanie wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Te prawa mają charakter czasowy i mogą zostać przekazane.
• autorskie prawa osobiste, które chronią więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Te prawa są nieograniczone w czasie i niezbywalne.
Domena publiczna
Zaliczamy do niej utwory, z których możemy korzystać bez zgody twórców, ich spadkobierców czy podmiotów dysponującymi autorskimi prawami majątkowymi. Chodzi tu o utwory, do których autorskie prawa majątkowe wygasły albo też nigdy nie powstały, bo po prostu stworzono je przed ustanowieniem praw autorskich.
Generalnie autorskie prawa majątkowe wygasają po upływie 70 lat od końca roku kalendarzowego, w którym zmarł twórca. Jeśli utwór jest dziełem co najmniej dwóch twórców, wówczas upływ 70 lat liczymy od śmierci ostatniego z nich. Natomiast jeśli twórca nie jest znany, a prawa autorskie przysługują innemu podmiotowi, termin 70 lat liczymy od daty pierwszego rozpowszechnienia dzieła.
Może być też tak, że utwór znalazł się w domenie publicznej wskutek innych od współczesnych regulacji prawnych istniejących w momencie jego powstania. W obrębie prawa amerykańskiego istniał swego czasu (lata 20-40) obowiązek rejestrowania utworów do ochrony i zgłaszania jej przedłużenia. Część filmów z tego okresu znajduje się w domenie publicznej, mimo że niekiedy nie minęło 70 lat od daty śmierci twórcy.
By zweryfikować ostatecznie, czy prawa majątkowe do dzieła wygasły można skorzystać z „kalkulatora” domeny publicznej: https://domena.koed.org.pl Informacje na temat zbiorów utworów należących do domeny publicznej są dostępne na stronie internetowej: www.domenapubliczna.org/zasoby/
Podsumowując - po upływie 70 lat od śmierci twórcy bądź ostatniego z twórców można publicznie odtwarzać film, rozpowszechniać muzykę, tłumaczyć książkę, czy też wykorzystywać fragmenty dzieł należących do domeny publicznej we własnej twórczości.
Jakich zasad musimy przestrzegać przy korzystaniu z tych utworów?
Po pierwsze należy uszanować autorskie prawa osobiste twórcy (prawa do integralności dzieła. Dlatego też należy zawsze oznaczyć autora dzieła oraz dbać o zachowanie jego spójności z „pierwowzorem” utworu. Ponadto należy zwrócić uwagę, że wygaśniecie praw majątkowych do danego dzieła nie powoduje automatycznego wygaszenia praw autorskich do utworów zależnych (np. tłumaczeń) czy też prawa wykonawcze albo prawa pokrewne do fonogramu. O ile bowiem sam utwór może należeć już do domeny publicznej, to prawa do konkretnego, artystycznego wykonania przysługujące muzykom czy dyrygentowi mogą nadal podlegać ochronie.
Creative Commons
Drugą kategorią utworów, których dopuszczalny zakres wykorzystania jest szerszy niż wynika to z przepisów ustawy o prawie autorskim, są dzieła udostępnione przez twórców na warunkach licencji Creative Commons (CC). Warto zaznaczyć, że tzw. wolne licencje (w tym licencje Creative Commons) wynikają z ustawowego prawa twórcy do dysponowania swoim dziełem. Licencja CC to nic innego jak gotowy tekst prawny, z którego twórca może skorzystać określając sposoby korzystania z utworu. Polskie teksty licencji CC można znaleźć na stronie www.creativecommons.pl
Licencje te tworzą system warunków, na jakich twórcy mogą udostępniać innym użytkownikom swoje utwory. Poszczególny rodzaj licencji określa zakres warunków, które trzeba zachować żeby wykorzystanie było legalne. Licencja może zawierać tylko jeden warunek lub kilka (do trzech łącznie), które określają zasady korzystania z utworu.
Wyróżnia się cztery podstawowe warunki licencyjne:
Dwa ostatnie warunki nie występują nigdy razem gdyż się wykluczają (możliwość lub brak możliwości tworzenia utworów zależnych). Tu warto zaznaczyć, że system CC rozróżnia utwór zależny od tzw. zbioru. Czyli zdjęcie na licencji z tym warunkiem nie może być poddane obróbce graficznej, ale może być wykorzystane w jakimś utworze w oryginalnej postaci, np. jako ilustracja.
Szczególną sytuacją jest CC0 (Creative Commons Zero), która formalnie nie jest licencją, bo nie określa warunków korzystania z utworów. Jest raczej oświadczeniem woli o zrzeczeniu się praw.
Na jej mocy twórca bezwarunkowo zrzeka się praw autorskich do utworu, w najszerszym możliwym, w danym systemie prawnym, zakresie. Ponieważ polska regulacja prawa autorskiego nie przewiduje możliwości wyzbycia się autorskich praw osobistych, to w swoich skutkach, udostępnienie utworu na warunkach licencji CC0 będzie analogiczne do przejścia utworu do domeny publicznej, gdyż jego konsekwencją jest brak konieczności uzyskiwania zezwolenia twórcy na wszelkie formy korzystania z dzieła oraz uiszczania na jego rzecz z tego tytułu opłat.