Każdy ubezpieczony, bez względu na to, jak wysoka jest jego składka zdrowotna, ma takie samo prawo do świadczeń opieki zdrowotnej. Zgłoszenie do ubezpieczenia zdrowotnego jest obowiązkowe w przypadku osób, które posiadają tzw. tytuł do ubezpieczenia. Osoby pracujące (zatrudnione na podstawie umowy o pracę lub umowy-zlecenia) są zgłaszane przez pracodawców. Niektóre osoby mogą być ubezpieczone jednocześnie z dwóch tytułów, np. jeśli u jednego pracodawcy są zatrudnione na etacie, a u innego na podstawie umowy-zlecenia. Przedsiębiorcy w ciągu 7 dni od rozpoczęcia działalności gospodarczej zgłaszają do ZUS objęcie ubezpieczeniem zdrowotnym. Powinni odprowadzać składki aż do dnia zaprzestania działalności gospodarczej.
Każda osoba ubezpieczona ma obowiązek zgłosić do ubezpieczenia zdrowotnego członków rodziny, jeśli ci nie mają do niego innego tytułu. Składki rolników są opłacane z budżetu państwa, a ich płatnikiem jest KRUS. Za rencistów i emerytów składkę odprowadza ZUS, a za osoby bezrobotne – urząd pracy. Dzieci i młodzież do ukończenia 18. roku życia, nawet jeśli nie zostały zgłoszone do ubezpieczenia przez rodziców, mają zagwarantowane prawo do świadczeń. Osoba pełnoletnia z tytułu kontynuowania nauki jest objęta ubezpieczeniem do ukończenia 26 lat.

Potwierdzenie opłacania składki

Składka na ubezpieczenie zdrowotne wynosi 9 proc. podstawy wymiaru. Jest odprowadzana co miesiąc i w przeciwieństwie do składki emerytalno-rentowej jest niepodzielna (między pracownika i pracodawcę). Zapisując się na wizytę do lekarza lub zgłaszając się po pomoc medyczną do szpitala, ubezpieczony zostanie poproszony o potwierdzenie jej regularnego opłacania.

Jeżeli pacjent trafił do szpitala i nie ma ze sobą dowodu ubezpieczenia zdrowotnego, może dostarczyć go w terminie późniejszym. Ma na to 30 dni od dnia rozpoczęcia leczenia. Jeżeli również w tym terminie ubezpieczony nie jest w stanie dostarczyć potwierdzenia objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym, ma na to kolejne 7 dni od dnia opuszczenia szpitala

Nie ma jednolitego dla wszystkich dokumentu potwierdzającego prawo do świadczeń. Dla osoby pracującej potwierdzeniem tego, że pracodawca regularnie odprowadza za nią składkę zdrowotną jest raport miesięczny ZUS RMUA. Może nim być również aktualne zaświadczenie z zakładu pracy lub podstemplowana legitymacja ubezpieczeniowa. Problem w tym, że tych ostatnich od 1 stycznia 2010 r. ZUS już nie wydaje. Dowodem ubezpieczenia w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą jest odcinek wpłaty na konto ZUS. Dokument ten zachowuje ważność przez okres dwóch miesięcy, a więc obejmuje miesiąc, za który została opłacona składka, oraz następne 30 dni. Rolnicy ubezpieczeni w KRUS mogą okazać legitymację lub odcinek wpłaty składki za ostatni kwartał. Dowodem ubezpieczenia w przypadku emerytów i rencistów jest legitymacja wydana przez ZUS. Osoba, która nie jest w stanie udokumentować faktu opłacania składki zdrowotnej, za świadczenia medyczne będzie musiała zapłacić. Lekarz nie wypisze jej również recepty ze zniżką na leki refundowane. Jeżeli pacjent trafił do szpitala i nie ma z sobą dowodu ubezpieczenia zdrowotnego, może dostarczyć go w terminie późniejszym. Ma na to 30 dni od dnia rozpoczęcia leczenia. Jeżeli również w tym terminie ubezpieczony nie jest w stanie dostarczyć potwierdzenia objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym, ma na to kolejne 7 dni od dnia opuszczenia szpitala.

Niektóre świadczenia są płatne

W większości przypadków leczenie osoby, która jest ubezpieczona, odbywa się bezpłatnie. Zdarza się jednak, że ubezpieczony musi pokryć koszty niektórych świadczeń. Z poniesieniem kosztów przez pacjenta może wiązać się wykupienie zleconych przez lekarza środków pomocniczych czy przedmiotów ortopedycznych. Dopłacić trzeba do zakwaterowania i wyżywienia w sanatorium oraz zakładzie opiekuńczo-leczniczym. Pacjent może też być obciążony kosztami niektórych usług transportu sanitarnego.
Wszystkie świadczenia gwarantowane określone w rozporządzeniach ministra zdrowia ubezpieczony otrzyma za darmo. W zamian za opłacanie składki przysługuje mu np. prawo do bezpłatnej opieki lekarza, pielęgniarki i położnej podstawowej opieki zdrowotnej. Wyboru dokonuje się poprzez złożenie deklaracji wyboru, odrębnej w przypadku lekarza, pielęgniarki i położnej. Każdy ubezpieczony ma prawo dwa razy w roku bezpłatnie zmienić lekarza POZ. Jeśli zmiany tej dokonuje po raz trzeci lub kolejny w danym roku, płaci 80 zł.

Leczenie u specjalisty i w szpitalu

Ubezpieczony może bezpłatnie leczyć się u każdego specjalisty, który działa na podstawie kontraktu z NFZ. Musi mieć jednak skierowanie od lekarza rodzinnego. Od tej zasady są wyjątki, ponieważ do niektórych specjalistów skierowanie nie jest wymagane. Dotyczy to leczenia u: ginekologa i położnika, stomatologa, dermatologa i wenerologa, onkologa, psychiatry oraz okulisty.
Opłacanie składki uprawnia także do bezpłatnego leczenia w szpitalu. Chory, który wymaga pobytu w szpitalu, musi mieć skierowanie. Do jego wystawienia uprawniony jest każdy lekarz. Skierowanie na leczenie do szpitala nie jest wymagane tylko w stanach nagłych i zagrożenia życia. W przypadku planowych zabiegów i operacji w większości szpitali trzeba na ich wykonanie czekać w kolejce. Szpital powinien prowadzić listę osób oczekujących na dany zabieg. Ubezpieczony pacjent ma prawo być do tej kolejki wpisany.
Opłacanie składki zdrowotnej uprawnia także do tańszego zakupu leków refundowanych. Mogą one być wydawane pacjentom bezpłatnie, za opłata ryczałtową lub częściową odpłatnością. Receptę na lek refundowany może wypisać tylko lekarz, który ma podpisaną umowę z NFZ na wystawianie takich druków. Każda osoba ubezpieczona może się również ubiegać o skierowanie na leczenie uzdrowiskowe. Skierowanie powinien jej wystawić lekarz POZ.