Do 29 marca firmy transportowe mogą wnosić o wznowienie postępowań w sprawach, w których dotychczas przegrały w sądzie pracy procesy o wypłatę takich należności dla kierowców.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 24 listopada 2016 r. (sygn. akt K 11/15) dotyczący ryczałtów za nocleg w transporcie międzynarodowym istotnie zmienił sytuację procesową wielu przewoźników i kierowców. Orzeczeniem tym trybunał zakwestionował art. 21a ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1155 ze zm.) w zakresie, w jakim znajduje on zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym. Zgodnie z tym przepisem do kierowców tych stosuje się przepisy dotyczące należności z tytułu podróży służbowych na zasadach określonych w art. 775 par. 3-5 kodeksu pracy (dalej: k.p.). [ramka 1]
O ile jednak można powoływać się na wyrok TK w toczących się obecnie postępowaniach o zapłatę ryczałtów za nocleg bez jakichkolwiek ograniczeń, o tyle w przypadku prawomocnych już orzeczeń zasądzających na rzecz kierowców ryczałty za nocleg sam wyrok TK nie ma znaczenia, jeśli przewoźnicy nie wystąpią ze skargą o wznowienie postępowania. Termin na jej wniesienie mija 29 marca 2017 r. Po tej dacie nie będzie to już możliwe.
Szansa na zmianę orzeczeń
Wyrok trybunału nie musi jednak oznaczać automatycznie oddalenia powództwa kierowcy o wypłatę ryczałtów za nocleg po przeprowadzeniu postępowania skargowego. Wiele będzie zależało od postanowień regulaminów wynagradzania czy umów o pracę. Możliwy jest tu bowiem cały szereg stanów faktycznych leżących u podstaw zaskarżonego orzeczenia.
W praktyce najbardziej czytelna jest sytuacja braku jakichkolwiek regulacji dotyczących podróży służbowych w zakresie wypłacanie ryczałtu czy to w regulaminie wynagradzania, czy to w umowie o pracę. W takim przypadku podstawą prawną do zasądzenia ryczałtów były przepisy uznane przez TK za niekonstytucyjne. W tym przypadku oznacza to, że istnieją bardzo silne podstawy do zmiany zaskarżonych wyroków i oddalenia takich powództw. W pozostałych przypadkach nie jest to takie oczywiste – dużo zależy od regulacji wewnętrznych i praktyki pracodawcy co do wypłacania ryczałtów. Dlatego konieczna jest szczegółowa analiza każdej sprawy, aby można było ocenić szanse na jej wygranie.
Specyfika postępowania
Zgodnie z art. 4011 kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) można żądać wznowienia postępowania m.in. w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. We wszystkich zatem sprawach, w których zapadły już wyroki (w tym prawomocnie zakończonych), a postawą prawną do zasądzenia ryczałtu był art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców i w konsekwencji art. 775 par. 5 k.p. i rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. poz. 167) lub rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. nr 236 poz. 1991 ze zm., obowiązujące do 1 marca 2013 r.) pracodawcy mogą żądać wznowienia postępowania i w ten sposób spróbować odwrócić konsekwencje wydanych już wyroków.
Istota wznowienia postępowania wynika z tego, że po wydaniu prawomocnego orzeczenia dochodzi do podważenia zgodności z Konstytucją RP podstawy prawnej tego orzeczenia. Przy czym nie ma tutaj miejsca sytuacja, w której sąd wydający orzeczenie w sposób nieprawidłowy zastosował lub zinterpretował daną normę prawną stanowiącą podstawę wyrokowania. Wręcz przeciwnie, sąd zastosował normę, co do której było domniemanie jej zgodności z ustawą zasadniczą i dopiero wyrok TK to domniemanie obalił, uznając tę normę za niekonstytucyjną. A taka norma nie może być podstawą orzeczenia. Wznowienie postępowania jest zatem dopuszczalne ze względu na to, że sąd, który wydał prawomocne orzeczenie, zastosował przepis, który został następnie zakwestionowany przez trybunał.
Co istotne, dla możliwości wniesienia skargi nie ma znaczenia, czy kierowca jest jeszcze nadal naszym pracownikiem. Skargę można bowiem wnieść bez względu na status prawny kierowcy wobec pracodawcy.
Termin złożenia
Możliwość wznowienia postępowania nie jest bezwzględna. Ogranicza ją stosunkowo krótki termin, w którym można go żądać. Wynosi on 3 miesiące od dnia wejścia w życie orzeczenia TK. Przy czym, jeżeli w chwili wydania wyroku trybunału orzeczenie sądu w sprawie o zapłatę ryczałtów nie było jeszcze prawomocne na skutek wniesienia środka odwoławczego, który został następnie odrzucony, termin biegnie od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu, a w wypadku wydania go na posiedzeniu jawnym – od dnia ogłoszenia tego postanowienia.
Zgodnie z art. 190 ust. 3 Konstytucji RP orzeczenie TK wchodzi w życie z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, jednak trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. W przypadku omawianego wyroku TK nie skorzystał z tego uprawnienia i w konsekwencji wszedł on w życie w dniu jego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, tj. 29 grudnia 2016 r. Oznacza to, że termin na złożenia skargi o wznowienie postępowania mija 29 marca 2017 r.
Jest to termin procesowy, który nie może zostać skrócony ani wydłużony. Jedynie wyjątkowo termin ten może zostać przywrócony na podstawie art. 168 k.p.c. Do jego zachowania wystarczy, aby do 29 marca 2017 r. pracodawca złożył skargę we właściwym sądzie lub nadał ją w placówce Poczty Polskiej.
Należy pamiętać, że do skargi składanej na podstawie art. 4011 k.p.c. w związku z wyrokiem trybunału w praktyce nie ma zastosowania art. 408 k.p.c. przewidujący aż 10-letni termin na żądanie wznowienia (w brzmieniu obowiązującym od 15 lutego 2017 r., wcześniej było to 5 lat). Zgodnie z tym przepisem nie można co do zasady żądać wznowienia, jeżeli od wydania wyroku minęło już 10 lat lub więcej. Oczywiście w omawianym przypadku nadal jesteśmy związani 3-miesięcznym terminem do wniesienia skargi. Wyroki zasądzające ryczałty za nocleg zapadały przede wszystkim w ostatnich latach na podstawie art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców wprowadzonego do porządku prawnego w 2010 r., dlatego w praktyce wydłużenie w art. 408 k.p.c. terminu na wznowienie postępowania z 5 do 10 lat pozostanie dla nich obojętne.
Jeżeli do 29 marca 2017 r. skarga nie zostanie wniesiona, to pracodawca traci możliwość zmiany zapadłego prawomocnego wyroku, a ten pozostaje ważny mimo uznania przez TK jego podstaw prawnych za niezgodne z Konstytucją RP. Tym samym wyrok trybunału nie doprowadza do automatycznej zmiany wcześniej wydanych wyroków – konieczne jest działanie pracodawcy w postaci wniesienia skargi. [ramka 2]
Ponowne rozpoznanie sprawy
Wznowienie postępowania prowadzi do ponownego rozpoznania sprawy. Jeżeli skargą o wznowienie zasadnie zaskarżono wyrok sądu drugiej instancji, to wznowienie postępowania będzie oznaczało powrót do tej fazy postępowania.
Należy pamiętać, że niezgodność z Konstytucją RP orzeczona przez TK oznacza w praktyce możliwość żądania zwrotu zasądzonych ryczałtów za nocleg, jeżeli podstawą prawną ich zasądzenia były przepisy wskazane powyżej. Jest to niezwykle istotne z punktu widzenia treści samego wyroku. Mogło się tak bowiem zdarzyć, że wyrok obejmował nie tylko ryczałty za nocleg, lecz także inne świadczenia z tytułu stosunku pracy, takie jak wynagrodzenie za nadgodziny czy dyżur. W takim przypadku skarga będzie miała szanse powodzenia wyłącznie w odniesieniu do ryczałtów za nocleg. W pozostałym zakresie wyrok trybunału nie daje podstaw do zmiany zapadłego już orzeczenia.
Przebieg postępowania
W pierwszej kolejności sąd bada, czy skarga spełnia wymogi formalne, a następnie czy zachodzą przesłanki wznowienia postępowania, tj. czy podniesione zarzuty są zasadne.
Wątpliwości budzi to, czy sąd, uznając zasadność skargi, wydaje postanowienie o wznowieniu, czy też takiego postanowienia nie wydaje, przechodząc od razu do ponownego rozpoznania sprawy. Osobiście uważam, że właściwe jest rozwiązanie pierwsze, gdyż sama skarga zawiera żądanie wznowienia postępowania i wydanie takiego postanowienia przez sąd jest wyrazem spełnienia tego żądania. Postanowienie ma również znaczenie z punktu widzenia oceny sytuacji przez strony postępowania. Pozwala bowiem stwierdzić, czy i jakie dalsze działania strona powinna lub też może podejmować.
Jeżeli sąd uzna podstawy do wznowienia postępowania, to rozpoznaje sprawę poprzez odpowiednie powtórzenie lub uzupełnienie części postępowania dowodowego, której dotyczą przyczyny wznowienia postępowania. W sprawach o ryczałty będzie to zatem przede wszystkim analiza umów o pracę i wewnętrznych aktów pracodawcy, które mogły zawierać różnego rodzaju postanowienia dotyczące skutków noclegu w kabinach samochodów ciężarowych w aspekcie zasadności wypłaty ryczałtów za nocleg wobec wyroku TK.
Gdy skarga okaże się zasadna, to sąd:
- zmieni zaskarżony wyrok albo
- uchyli zaskarżony wyrok i jednocześnie odrzuci pozew albo
- uchyli zaskarżony wyrok i jednocześnie umorzy postępowanie.
W praktyce w grę wchodzić będzie przede wszystkim zmiana zaskarżonego wyroku i w konsekwencji oddalenie powództwa kierowcy o wypłatę ryczałtów za nocleg.
RAMKA 1
Istota orzeczenia TK
Trybunał Konstytucyjny uznał, że konstrukcja art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców jest wadliwa. Opiera się bowiem na odesłaniu kaskadowym – do kodeksu pracy i dalej z kodeksu pracy do rozporządzenia o należnościach z tytułu podróży służbowych.
TK stwierdził także, że zakwestionowany przepis nie uwzględnia specyfiki wykonywania zawodu kierowcy w transporcie międzynarodowym. Zwrócił uwagę, że regulacje art. 775 par. 3-5 k.p., do którego odsyła przepis ustawy o czasie pracy kierowców, w założeniu dotyczą incydentalnych podróży służbowych (czyli takich, które nie stanowią istoty wykonywanej pracy), a zatem w ich przypadku również incydentalnie wypłacane są świadczenia określone w przepisach wykonawczych do kodeksu pracy. Takie przepisy nie powinny więc się odnosić do pokrywania kosztów związanych z wykonywaniem przez kierowców pracy w permanentnej podróży.
Trybunał uznał, że art. 21a doprowadził do nieprzewidywalności skutków prawnych działań podjętych przez firmy transportowe, przez co naruszona została zasada zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Firmy te, kierując się bezpośrednio obowiązującym art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego, ponosiły bowiem nakłady finansowe na dostosowanie samochodów ciężarowych lub zakup takich, które zapewniały odpowiednie miejsce do spania dla każdego kierowcy. Uznawały przy tym, że w ten sposób – zgodnie z obowiązującymi przepisami – są zwolnione z ponoszenia kosztów noclegu oraz ryczałtów za nocleg w przypadku braku rachunku hotelowego. TK uznał, że oczekiwania pracodawców, iż zapewnienie odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodowej zwolni ich z ponoszenia kosztów noclegu kierowców, były usprawiedliwione.
RAMKA 2
Wymogi skargi
Skarga powinna odpowiadać wymogom pozwu. Należy zatem wskazać strony postępowania, sygnaturę, wartość przedmiotu sporu, oznaczenie zaskarżonego wyroku, podstawy prawne oraz okoliczności faktyczne. Ponadto konieczne jest również wskazanie podstawy wznowienia postępowania (art. 4011 k.p.c.) i jej uzasadnienie oraz okoliczności stwierdzających zachowanie terminu do wniesienia skargi. Pismo to powinno również zawierać wniosek o uchylenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia.
Szczególnie istotne są podstawy wznowienia postępowania, gdyż określają one granice postępowania przed sądem na skutek wniesionej skargi. Sąd nie może bowiem brać pod uwagę z urzędu innych podstaw niż te, które zostały wskazane przez stronę. Pewnym ułatwieniem jest możliwość ich uzupełniania aż do momentu upływu terminu do wniesienia skargi. Ze względu jednak na to, że termin ten upływa wkrótce, właściwe wskazanie podstaw wznowienia powinno nastąpić w samej skardze. W praktyce będą one w istocie decydować o powodzeniu skargi. Dlatego niezwykle istotne jest właściwe i terminowe ich określenie.
Skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów różnych instancji, właściwy jest sąd instancji wyższej.

Łukasz Kuczkowski, radca prawny, partner w kancelarii Raczkowski Paruch wyspecjalizowanej w doradztwie prawa pracy i HR