Zmiany dla OSP. Pieniądze znów 
pod kontrolą strażaków ochotników

Takie z pozoru drobne (ale w praktyce istotne zmiany dla funkcjonowania ochotniczych straży pożarnych i pozycji Zarządu Głównego ZOSPRP) wprowadzi ustawa z 11 października 2024 r. o zmianie ustawy o ochronie przeciwpożarowej oraz ustawy o ochotniczych strażach pożarnych (dalej: nowelizacja; w chwili zamykania numeru do druku czekała na podpis prezydenta), wejdzie w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

Zmiana dysponenta środków

Przypomnijmy, że zakłady ubezpieczeń muszą przekazywać 10 proc. sumy wpływów uzyskanych z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia od ognia na uzasadnione potrzeby jednostek ochrony przeciwpożarowej (na podstawie art. 38 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej; t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 275; ost.zm. Dz.U. z 2024 r. poz. 1222; dalej: u.o.p.). Środki te są przeznaczone w szczególności na:

• zapewnienie gotowości bojowej jednostek,
• budowę i modernizację obiektów strażnic,
• badania naukowe i działalność racjonalizatorską w zakresie bezpieczeństwa pożarowego i przeciwdziałania innym zagrożeniom, a także
• propagowanie bezpieczeństwa pożarowego.

Obecnie pieniądze te trafiają do komendanta głównego Państwowej Straży Pożarnej, a ten przekazuje je:

• ochotniczym strażom pożarnym (50 proc. kwoty) oraz
• innym jednostkom ochrony przeciwpożarowej (pozostałe 50 proc. kwoty) – w tym m.in. jednostkom organizacyjnym PSP, jednostkom organizacyjnym Wojskowej Ochrony Przeciwpożarowej, zakładowej straży pożarnej; zakładowej służbie ratowniczej, gminnej zawodowej straży pożarnej, powiatowej (miejskiej) zawodowej straży pożarnej, terenowej służbie ratowniczej oraz innym jednostkom ratowniczym.

MSWiA tłumaczy

Taka sytuacja została negatywnie oceniona przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Uznało ono, że należy wrócić do poprzedniego stanu prawnego, czyli istniejącego od 1997 r. do dnia wejścia w życie ustawy z 21 kwietnia 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. poz. 1169), tj. do 5 lipca 2017 r. Wówczas środki z funduszu ogniowego otrzymywali po połowie komendant główny PSP oraz Zarząd Główny ZOSPRP.

W myśl zmienionego art. 38 ust. 2 u.o.p. środki z wpływów uzyskanych z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia od ognia będą znów przekazywane po połowie powyższym podmiotom. Przy czym art. 39 ust. 1 u.o.p. wskazuje, że pieniądze te będą mogły być przeznaczone wyłącznie na cele związane z ochroną przeciwpożarową. Natomiast w myśl art. 39 ust. 2 u.o.p., dodanego w trakcie sejmowych prac nad nowelizacją, ZOSPRP będzie przedkładał Sejmowi do 30 czerwca każdego roku sprawozdanie z wydatkowania tych środków. Pierwsze takie sprawozdanie złoży do 30 czerwca 2026 r. – za cały okres od dnia wejścia w życie ustawy (art. 4 nowelizacji).

W ocenie skutków regulacji i uzasadnieniu do projektu ustawy MSWiA stwierdziło, że przekazanie całej puli środków z ubezpieczeń od ognia komendantowi głównemu PSP miało wiele wad:

• naruszało przepisy Konstytucji RP (zasady: ochrony praw słusznie nabytych, ochrony interesów w toku, ochrony zaufania obywatela do państwa, niedopuszczalności dokonywanie zmian obciążeń w zakresie danin publicznych w ciągu roku podatkowego, niedziałania prawa wstecz),
• naruszało zasadę pomocniczości i fundamentalne prawa obywatelskie do zrzeszania się w samorządne stowarzyszenia,
• spowodowało centralizację rozdziału środków oraz niezwracanie przez dysponenta środków na potrzeby jednostek ochrony przeciwpożarowej, lecz na przewidywane cele polityczne, które miały być zrealizowane w wyniku podejmowanych działań,
• ograniczyło wiele wydatków mających istotne znaczenie w funkcjonowaniu OSP,
• usunęło kontrolę społeczną przy wydatkowaniu środków,
• spowodowało istotne ograniczenie m.in. szkoleń organizowanych przez Zarząd Główny ZOSPRP (np. z kwalifikowanej pierwszej pomocy).

MSWiA argumentowało, że dzięki przywróceniu stanu poprzedniego środki dla OSP będą optymalnie wykorzystane, z uwzględnieniem innych źródeł finansowania ochotniczych straży pożarnych, co przyczyni się „do bardziej racjonalnego gospodarowania środkami publicznymi, przy zachowaniu nadzoru społecznego nad procesem podziału”.

Otwarcie katalogu

Inną ważną zmianą jest ta dotycząca katalogu zadań ochotniczych straży pożarnych zapisanego w art. 3 ustawy z 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 233; dalej: ustawa o OSP) z zamkniętego na otwarty. W nowym brzmieniu katalog zadań poprzedzono słowami: „w szczególności”. A ponadto znalazło się w nim kolejne zadanie: „zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia” (nowy ust. 4a). [ramka 1] Z uzasadnienia do projektu ustawy wynika, że dotychczasowe brzmienie art. 3 ustawy o OSP budziło wątpliwości natury prawnej i rodziło problemy z interpretacją, czy formacja ta może prowadzić działalność niewymienioną wprost w przepisie. Było to istotne zwłaszcza przy rejestracji statutów lub zmian statutów OSP. Sądy rejestrowe niejednokrotnie odrzucały wnioski o rejestrację, gdy zadania w statucie wykraczały poza ów zamknięty katalog. Po nowelizacji nie będzie już wątpliwości, że OSP mogą prowadzić różnorodną działalność, nie ograniczając się jedynie do przeciwpożarowej.

Kontrowersje wokół nowych porządków

A jak nowelizacja jest odbierana w środowisku strażackim? O ile co do rozszerzenia katalogu zadań OSP raczej nie słychać głosu sprzeciwu, o tyle stanowisko na temat zmian dysponenta środków z ubezpieczenia od ognia nie jest jednolite. Projekt w trakcie prac nad ustawą w Sejmie negatywnie zaopiniowało Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Wskazało, że zmiana „wprowadzi w miejsce apolitycznej formacji mundurowej, która nie może osiągać żadnych zysków z tytułu obrotu rzeczonymi środkami finansowymi, instytucję pośrednią, która prowadzi we własnym zakresie działalność gospodarczą”, a także „prowadzi we własnym zakresie działalność handlową w zakresie dostaw sprzętu dla jednostek OSP oraz posiada własną wytwórnię umundurowania pożarniczego”. Zdaniem Solidarności może to „powodować komplikacje natury prawnej i moralnej oraz prowadzić do powstania konfliktu interesów”, zwłaszcza że członkami formacji są czynni politycy.

NSZZ „Solidarność” wskazał również, że dotychczasowy system był lepszy, gdyż komendant główny PSP jako centralny organ administracji publicznej podlega zarówno kontroli organów nadrzędnych, kontroli władzy sądowniczej, jak i instytucji kontrolnych (w tym NIK), ale także kontroli społecznej, poprzez np. informację publiczną.

Należy pamiętać również, że choć ZOSPRP zrzesza zdecydowaną większość ochotniczych straży pożarnych, to istnieją ochotnicze straże pożarne poza tym związkiem. Nie zawsze też OSP są zadowolone z przedstawicieli związku. Natomiast trzeba pamiętać, że przedstawiciele ZOSP są wybierani, warto zatem zastanowić się nad kandydatami do władz poszczególnych szczebli ZOSPRP w czasie kolejnych wyborów.

Łącznie w całym kraju jest ponad 16 tys. jednostek OSP. Zgodnie z informacją zawartą w ocenie skutków regulacji do projektu nowelizacji, w 2023 r. z wpływów od zakładów ubezpieczeń do komendanta głównego PSP trafiło prawie 39,7 mln zł. Jeśli się weźmie pod uwagę zapotrzebowanie ochotniczych straży pożarnych na sprzęt niezbędny do działań, coraz wyższe wymagania stawiane jednostkom w zakresie ich wyposażenia, a także rozwój techniki, który wymusza na strażakach używanie coraz bardziej zaawansowanego sprzętu, środków ochrony osobistej czy nowych szkoleń – nie jest to kwota duża.

Trzeba jednak pamiętać, że środki z ubezpieczeń ogniowych to jeden z kilku mechanizmów wsparcia jednostek formacji, której mottem jest działanie zgodnie z dewizą „Bogu na chwałę, ludziom na ratunek”. [ramka 2] PSP pośredniczy również m.in. w przyznawaniu dotacji na zapewnienie gotowości bojowej jednostek ochrony przeciwpożarowej włączonych do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (są to środki pochodzące z budżetu państwa). ©℗