15 sierpnia br. minął termin, do którego placówki oraz instytucje, do których uczęszczają lub w których przebywają dzieci, powinny wdrożyć standardy ochrony małoletnich. Wymóg ten wprowadziła tzw. ustawa Kamilka. Okazuje się, że nowe przepisy budzą sporo wątpliwości, a nawet bardzo gorące emocje. Docierają do nas informacje, że niektóre szkoły i przedszkola wprowadzają w standardach zapisy, które zakazują nauczycielom przytulania dzieci lub przebywania z dzieckiem sam na sam w pomieszczeniach. Niektóre gminy zastanawiają się z kolei, czy oprócz tego, że wprowadziły wymagane regulacje w placówkach oświatowych, nie powinny przyjąć podobnych regulacji w urzędzie. Wątpliwości dotyczą również innych przepisów ustawy, w tym obowiązku weryfikacji pracowników. Odpowiadamy na niektóre pytania, obalając przy tym krążące mity.

Przytulanie dziecka nie jest zakazane

PYTANIE: Na szkoleniu wdrażającym nowy regulamin dowiedzieliśmy się od dyrektora przedszkola, że nie możemy przytulać dzieci oraz że nauczyciel nie może sam przebywać z dzieckiem. Regulamin wprost tego zakazuje. Czy nauczycielowi w takich sytuacjach faktycznie grozi odpowiedzialność?

ODPOWIEDŹ. Nie. Choć przepisy są dość lakoniczne, to zdaniem ekspertów nie należy tak ich interpretować.

Uzasadnienie: Przypomnijmy, już od 15 sierpnia br. niektóre podmioty powinny mieć opracowane i wdrożone standardy ochrony małoletnich. Standardy te wprowadziła „ustawa Kamilka”, czyli ustawa z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1606). Zmieniła ona ustawę z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 560; dalej: ustawa o ochronie małoletnich). Zamierzeniem ustawodawcy była bardziej kompleksowa niż wcześniej polityka ochrony dzieci przed nadużyciami na tle seksualnym. Standardy powinny dotyczyć relacji dzieci z dorosłymi m.in. w żłobkach, szkołach, instytucjach kultury oraz pozostałych miejscach, gdzie dzieci przebywają pod opieką dorosłych.

Zgodnie z wprowadzonym od 15 lutego br. art. 22c ust. 1 ustawy o ochronie małoletnich w standardach, w sposób dostosowany do charakteru i rodzaju placówki lub działalności, trzeba określić w szczególności:

1) zasady zapewniające bezpieczne relacje między małoletnim a personelem placówki lub organizatora, a w szczególności zachowania niedozwolone wobec małoletnich;

2) zasady i procedurę podejmowania interwencji w sytuacji podejrzenia krzywdzenia lub posiadania informacji o krzywdzeniu małoletniego;

3) procedury i osoby odpowiedzialne za składanie zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego, zawiadamianie sądu opiekuńczego oraz w przypadku instytucji, które posiadają takie uprawnienia, osoby odpowiedzialne za wszczynanie procedury Niebieskiej Karty;

4) zasady przeglądu i aktualizacji standardów;

5) zakres kompetencji osoby odpowiedzialnej za przygotowanie personelu placówki lub organizatora do stosowania standardów, zasady przygotowania tego personelu do ich stosowania oraz sposób dokumentowania tej czynności;

6) zasady i sposób udostępniania rodzicom albo opiekunom prawnym lub faktycznym oraz małoletnim standardów do zaznajomienia się z nimi i ich stosowania;

7) osoby odpowiedzialne za przyjmowanie zgłoszeń o zdarzeniach zagrażających małoletniemu i udzielenie mu wsparcia;

8) sposób dokumentowania i zasady przechowywania ujawnionych lub zgłoszonych incydentów lub zdarzeń zagrażających dobru małoletniego.

Ponadto, zgodnie z ust. 2, w standardach wprowadzanych w placówce lub miejscu prowadzonej działalności trzeba także określić:

1) wymogi dotyczące bezpiecznych relacji między małoletnimi, a w szczególności zachowania niedozwolone;

2) zasady korzystania z urządzeń elektronicznych z dostępem do sieci Internet;

3) procedury ochrony dzieci przed treściami szkodliwymi i zagrożeniami w sieci Internet oraz utrwalonymi w innej formie;

4) zasady ustalania planu wsparcia małoletniego po ujawnieniu krzywdzenia.

Z przywołanych regulacji wynika, że wymogi dotyczące standardów zostały sformułowane dość lakonicznie. Dlatego poprosiliśmy ekspertów o wyjaśnienie, jak należy interpretować te przepisy. Zdaniem Agaty Sotomskiej, ekspertki ds. standardów z Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, wprowadzanie do standardów zapisów zabraniających przytulania dzieci jest działaniem na wyrost. – Są sytuacje, w których fizyczny kontakt z dzieckiem jest stosowny i spełnia zasady bezpiecznego kontaktu: jest bowiem odpowiedzią na potrzeby dziecka w danym momencie, uwzględnia wiek dziecka, etap rozwojowy, płeć, kontekst kulturowy i sytuacyjny. Nie można jednak wyznaczyć uniwersalnej stosowności każdego takiego kontaktu fizycznego, ponieważ zachowanie odpowiednie wobec jednego dziecka może być nieodpowiednie wobec innego – wyjaśniła ekspertka.

3 PYTANIA DO EKSPERTKI

Nie można wyznaczyć uniwersalnej stosowności każdego kontaktu z dzieckiem

ikona lupy />
Agata Sotomska, ekspertka ds. standardów z Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę / Materiały prasowe
Czy polityka ochrony małoletnich oznacza, że osoby zatrudnione w jednostkach lub firmach sprawujących opiekę nad dziećmi nie będą mogły przytulać dziecka, co niejednokrotnie wspiera dziecko emocjonalnie?

Nie. Standardy ochrony małoletnich oznaczają, że każde przemocowe działanie wobec dziecka jest niedopuszczalne. Naczelną zasadą wszystkich czynności podejmowanych przez pracowników jednostek lub firm sprawujących opiekę nad dziećmi jest działanie dla dobra dziecka i w jego najlepszym interesie. Oznacza to, że osoby te powinny traktować dziecko z szacunkiem oraz uwzględniać jego godność i potrzeby, np. podejmując decyzje dotyczące dziecka, warto poinformować je o tym i starać się brać pod uwagę jego oczekiwania. Każda osoba powinna postępować w sposób otwarty i przejrzysty dla innych, aby zminimalizować ryzyko błędnej interpretacji jej zachowania.

Czy rozmowa z dzieckiem znajdującym się pod opieką placówki prowadzona przez osobę, która nie jest opiekunem lub wychowawcą, np. z kucharką wydającą posiłki albo konserwatorem wykonującym naprawy, stanowi naruszenie polityki ochrony małoletnich?

Taka rozmowa nie stanowi naruszenia standardów ochrony małoletnich. Oczywiście podczas rozmowy z dzieckiem nie wolno zachowywać się w sposób niestosowny, co obejmuje m.in. używanie wulgarnych słów, czynienie obraźliwych uwag czy krzyczenie na dziecko. Powinniśmy też pamiętać, że wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za dzieci i rozpoznanie tych, którym należy udzielić pomocy i wsparcia, oraz za bezzwłoczne podejmowanie działań w przypadku wszelkich podejrzeń, które mogą wskazywać, że dziecku zagraża bądź dzieje się krzywda. Pani kucharka czy konserwator mogą spotkać dziecko w innej sytuacji, niż widzi je nauczyciel. Ważne jest zatem, żeby znali procedury interwencji w takich sytuacjach i wiedzieli, do kogo w placówce się zwrócić. Warto mówić dzieciom, że jeśli czują się niekomfortowo w jakiejś sytuacji, wobec konkretnego zachowania czy słów, mogą o tym powiedzieć osobom z personelu i mogą oczekiwać odpowiedniej reakcji i/lub pomocy.

Gdzie jest granica między zdrowym i życzliwym kontaktem fizycznym z dzieckiem a nadużyciami ze strony opiekunów?

Osoby, które opiekują się dziećmi, są zobowiązane do utrzymywania profesjonalnej relacji z nimi, co oznacza, że powinny m.in. wziąć pod uwagę to, czy ich reakcja, komunikat bądź działanie wobec dziecka są adekwatne do sytuacji, a także bezpieczne, uzasadnione i sprawiedliwe wobec innych dzieci. Istnieją sytuacje, w których fizyczny kontakt z dzieckiem jest stosowny i spełnia zasady bezpiecznego kontaktu. To znaczy, jest odpowiedzią na potrzeby dziecka w danym momencie, uwzględnia wiek dziecka, etap rozwojowy, płeć, kontekst kulturowy i sytuacyjny. Nie można jednak wyznaczyć uniwersalnej stosowności każdego takiego kontaktu fizycznego, ponieważ zachowanie odpowiednie wobec jednego dziecka może być nieodpowiednie wobec innego. Zachęcamy, by zawsze kierować się swoim profesjonalnym osądem, słuchając, obserwując i odnotowując reakcję dziecka, pytając je o zgodę na kontakt fizyczny (np. przytulenie) i zachowując świadomość, że nawet przy dobrych intencjach taki kontakt może być błędnie zinterpretowany przez dziecko lub osoby trzecie. Dlatego nie rekomendujemy np. angażowania się w takie aktywności jak łaskotanie czy udawane walki z dziećmi, a w sytuacjach wymagających czynności pielęgnacyjnych i higienicznych wobec dziecka, sugerujemy, by unikać z nim kontaktu fizycznego innego niż jest niezbędny w danej sytuacji. Dotyczy to zwłaszcza pomagania dziecku w ubieraniu i rozbieraniu, jedzeniu, myciu, przewijaniu i w korzystaniu z toalety. Należy pamiętać, że kontakt fizyczny z dzieckiem nie może być niejawny bądź ukrywany (tzn. że nie wie o nim przełożony, nie wynika z realizacji zadań i działań służbowych), wiązać się z jakąkolwiek gratyfikacją ani wynikać z wykorzystywania relacji władzy. ©℗

Rozmawiała: Anna Kopyść

Urzędy nie zawsze są zobowiązane

PYTANIE: Czy każda gmina musi wprowadzić standardy ochrony małoletnich?

ODPOWIEDŹ: Niezwykle trudno jest odpowiedzieć na to pytanie. Interpretacje przepisów są rozbieżne. Brzmienie ustawy wskazuje, że nie każda gmina ma taki obowiązek, niemniej wiele z nich ze względów ostrożnościowych opracowuje i uchwala standardy – zwłaszcza jeśli prowadzi szeroko rozumianą działalność społeczną.

Uzasadnienie: Artykuł 22b oraz art. 22c ust. 3 ustawy o ochronie małoletnich stanowią, że obowiązek wprowadzenia standardów ochrony małoletnich mają:

  • organ zarządzający jednostką systemu oświaty oraz inną placówką oświatową, opiekuńczą, wychowawczą, resocjalizacyjną, religijną, artystyczną, medyczną, rekreacyjną, sportową lub związaną z rozwijaniem zainteresowań, do której uczęszczają albo w której przebywają lub mogą przebywać małoletni;
  • organizator działalności oświatowej, opiekuńczej, wychowawczej, resocjalizacyjnej, religijnej, artystycznej, medycznej, rekreacyjnej, sportowej lub związanej z rozwijaniem zainteresowań przez małoletnich;
  • podmioty świadczące usługi hotelarskie oraz turystyczne, a także prowadzące inne miejsca zakwaterowania zbiorowego, w zakresie niezbędnym do zapewnienia ochrony małoletnich.

Należy zwrócić uwagę, że gminy prowadzą szeroko rozumianą działalność społeczną, w tym z udziałem dzieci i młodzieży. Przykładowo: organizują imprezy okolicznościowe (m.in. na Dzień Dziecka), prowadzą rady młodzieży, współpracują z organizacjami pozarządowymi w zakresie rozwoju i aktywizacji lokalnej społeczności, pozyskują środki w funduszy europejskich na dodatkowe zajęcia dla dzieci w jednostkach oświatowych, pomocy społecznej czy instytucjach kultury. Wydaje się zatem, że gminy, które zamawiają tego rodzaju usługi, ale zlecają je zewnętrznym firmom, nie powinny być zobligowane do wprowadzenia standardów ochrony małoletnich. Mimo to sporna wydaje się kwestia, czy jednostka zapewniająca tego rodzaju aktywność nie zapewnia m.in. w tym czasie opieki. Poglądy co do tego w doktrynie są rozbieżne.

A zatem wydaje się, że jeśli gmina jest organizatorem działalności turystycznej lub rekreacyjnej dla dzieci i młodzieży albo prowadzi dowóz do szkół, nawet gdy realizację tego zadania zleca zewnętrznym podmiotom, to powinna rozważyć wprowadzenie standardów ochrony małoletnich. A właściwie powinna ocenić ryzyko, jakie powstanie w związku z niewprowadzaniem standardów. Przy tym powinna mieć na uwadze szeroką definicję „organizatora działalności oświatowej, opiekuńczej, wychowawczej, resocjalizacyjnej, religijnej, artystycznej, medycznej, rekreacyjnej, sportowej lub związanej z rozwijaniem zainteresowań przez małoletnich”.

Istotny jest zakres działalności określony w umowie

PYTANIE: Czy gmina powinna wymagać od firmy, z którą zawiera umowę na przewóz dzieci do szkół, wdrożenia standardów ochrony małoletnich?

ODPOWIEDŹ: Wszystko zależy od konstrukcji umowy zawartej z przewoźnikiem. Jeśli podczas przewozu opiekę nad dziećmi sprawuje pracownik szkoły (np. nauczyciel), wtedy firma nie musi mieć opracowanych standardów.

Uzasadnienie: Jak wynika z wyjaśnień Ministerstwa Sprawiedliwości (opublikowanych na stronie rządowej //www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/pytania-do-ustawy-o-ochronie-dzieci2), obowiązki wynikające z ustawy o ochronie małoletnich, w tym weryfikacja zatrudnianych pracowników oraz opracowanie standardów, muszą być stosowane w przypadku prowadzania działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nim.

Aby ustalić obowiązek dotyczący wdrożenia procedur, istotne jest zatem, czy firma zatrudnia osoby, które będą prowadzić działalność opiekuńczą wobec dzieci. Jeśli np. w czasie przewozu kierowca sprawuje opiekę nad uczniami, to w takim przypadku firma przewozowa musi opracować standardy i gmina powinna od niej tego wymagać. Jeśli natomiast z umowy z firmą przewozową wynika, że zapewnia ona wyłącznie transport dzieci do szkół, a opiekę nad małoletnimi sprawuje np. pracownik gminy lub szkoły, to firma nie musi opracowywać standardów ochrony małoletnich. Działalność świadczona w tym zakresie przez ten podmiot zewnętrzny nie jest bowiem zaliczana do działalności oświatowej, opiekuńczej, wychowawczej, resocjalizacyjnej, religijnej, artystycznej, medycznej, rekreacyjnej, sportowej lub związanej z rozwijaniem zainteresowań przez małoletnich, wskazanej w art. 22b pkt 2 ustawy o ochronie małoletnich.

wymogi wobec kandydata – zaświadczenia i oświadczenia

PYTANIE: Nasz dom kultury wdrożył standardy ochrony małoletnich. Jakie dokumenty powinien przedstawić kandydat do pracy z dziećmi?

ODPOWIEDŹ: Nowo zatrudniane osoby muszą przedłożyć przyszłemu pracodawcy zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego (KRK) oraz oświadczenie o kraju lub krajach zamieszkiwania w ciągu 20 lat poprzedzających obecne zatrudnienie i ewentualnie zaświadczenia z KRK krajów uprzedniego zamieszkiwania. W przypadku obcokrajowców konieczne jest analogiczne zaświadczenie z ich rodzimego kraju. Przy czym jeśli dany kraj nie prowadzi rejestrów, wówczas obcokrajowiec powinien złożyć stosowne oświadczenie. Pracodawca natomiast weryfikuje powyższe dokumenty w:

  • rejestrze z dostępem ograniczonym lub
  • rejestrze osób, w stosunku do których państwowa komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie w rejestrze.

Uzasadnienie: Obowiązek weryfikowania nauczycieli przed zatrudnieniem (w Krajowym Rejestrze Karnym oraz w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym) istniał jeszcze przed wejściem w życie „ustawy Kamilka'. Z kolei od 15 lutego 2024 r. wszystkie nowo zatrudniane osoby na umowę o pracę, umowę cywilnoprawną lub świadczące pracę wolontariacko związaną z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich lub z opieką nad nimi – powinny być przez pracodawcę zweryfikowane w dwóch rejestrach oraz złożyć określone w przepisach dokumenty, które następnie przyszły pracodawca wpina do teczki akt osobowych lub innej dokumentacji (w przypadku osób niebędących pracownikami).

I tak:

► Kandydat przedkłada pracodawcy lub innemu organizatorowi informację z Krajowego Rejestru Karnego w zakresie przestępstw określonych w rozdziale XIX i XXV kodeksu karnego, w art. 189a i art. 207 kodeksu karnego, oraz w ustawie z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1939) lub za odpowiadające tym przestępstwom czyny zabronione określone w przepisach prawa obcego (art. 21 ust. 3 ustawy o ochronie małoletnich). Informację z KRK kandydat uzyskuje na dwa sposoby:

  • składając wniosek osobiście lub pocztą, za pomocą formularza „Zapytanie o udzielenie informacji o osobie” (informacje znajdują się na stronie: www.gov.pl/web/krajowy-rejestr-karny/uzyskanie-informacji-z-krajowego-rejestru-karnego-droga-tradycyjna), lub
  • za pomocą platformy e-KRK (informacje znajdują się na stronie: www.gov.pl/web/krajowy-rejestr-karny/uzyskiwanie-informacji-z-krajowego-rejestru-karnego-droga-elektroniczna3).

► Osoba rekrutowana posiadająca obywatelstwo innego państwa niż Rzeczpospolita Polska dodatkowo musi przedłożyć pracodawcy lub innemu organizatorowi informację z rejestru karnego państwa obywatelstwa (art. 21 ust. 4 ustawy o ochronie małoletnich). Zaświadczenie musi potwierdzać, że nie jest ona skazana za przestępstwa tożsame z tymi, których dotyczy zaświadczenie z polskiego KRK. Tym samym po zmianach rekrutowanie obcokrajowców albo Polaków powracających z zagranicy i posiadających drugie obywatelstwo stało się kłopotliwe.

► Ponadto osoba rekrutowana – zarówno Polak, jak i obcokrajowiec – składa pracodawcy lub innemu organizatorowi oświadczenie o państwie lub państwach, w których zamieszkiwała w ciągu ostatnich 20 lat innych niż Rzeczpospolita Polska, oraz o państwie obywatelstwa. Musi też przedłożyć pracodawcy lub innemu organizatorowi informację z rejestrów karnych tych państw uzyskiwaną do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi (art. 21 ust. 5 i 6 ustawy o ochronie małoletnich). Co ważne, kandydat musi samodzielnie sprawdzić, czy dane państwo prowadzi podobny rejestr karny, i uzyskać zaświadczenie. Jeśli dane państwo nie zbiera takich informacji i nie prowadzi rejestru, kandydat musi złożyć pracodawcy lub osobie, która dopuszcza go do działalności, oświadczenie, w którym wskazuje, że w danym państwie nie istnieje odpowiedni rejestr, z którego można uzyskać informacje z zakresu przestępstw wymienionych w art. 21 ustawy o ochronie małoletnich. W oświadczeniu kandydat musi wskazać, że w kraju zamieszkiwania w ciągu 20 ostatnich lat nie był prawomocnie skazany za czyny zabronione odpowiadające przestępstwom określonym w rozdziale XIX i XXV Kodeksu karnego, w art. 189a i art. 207 kodeksu karnego oraz w ustawie z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii oraz nie wydano wobec niego innego orzeczenia, w którym stwierdzono, iż dopuścił się takich czynów zabronionych. W oświadczeniu musi też poinformować, że nie ma obowiązku wynikającego z orzeczenia sądu, innego uprawnionego organu lub ustawy stosowania się do zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi”.

Oświadczenie składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej (art. 21 ust. 8 ustawy o ochronie małoletnich).

Z kolei pracodawca lub inny organizator samodzielnie weryfikuje, czy dane osoby rekrutowanej nie są zamieszczone w:

  • rejestrze z dostępem ograniczonym lub
  • rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie w rejestrze.

luka w ustawie – osoby zatrudnione przed 15 lutego

PYTANIE: Czy oświadczenia i weryfikacja w rejestrach dotyczy pracowników zatrudnionych przed 15 lutego 2024 r.?

ODPOWIEDŹ: Choć wydaje się to kontrowersyjne, ale nie. Wydaje się, że jest luka w przepisach.

Uzasadnienie: Biorąc pod uwagę literalne brzmienie przepisów, nie ma obowiązku weryfikowania osób, które były zatrudnione przed wejściem w życie „ustawy Kamilka'. Potwierdza to Ministerstwo Sprawiedliwości w wyjaśnieniach opublikowanych na swojej stronie internetowej. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy już po zmianie przepisów pracownikowi kończy się umowa i zawierana jest kolejna (i każda następna). Należy bowiem zauważyć, że informacja z KRK nie ma terminu ważności, a dane w KRK mogą się zmieniać. Przed podpisaniem więc kolejnej umowy należy złożyć aktualne zaświadczenie z KRK, a pracodawca powinien powtórnie sprawdzić pracownika w rejestrze z dostępem ograniczonym lub w rejestrze osób, w stosunku do których państwowa komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie w rejestrze.

pracownicy administracji

PYTANIE: Czy instytucje pełniące funkcję wychowawczą, opiekuńczą, kulturalną i edukacyjną muszą weryfikować w KRK pracowników administracji i żądać od nich zaświadczeń lub oświadczeń?

ODPOWIEDŹ: To zależy od zakresu obowiązków wykonywanych przez daną osobę, nie ma znaczenia nazwa stanowiska.

Uzasadnienie: Jeśli pracownik oprócz swoich podstawowych obowiązków dodatkowo np. pomaga ubierać się dzieciom albo udziela im innego wsparcia lub pilnuje dzieci w czasie przerwy, to taka osoba sprawuje opiekę nad dziećmi i podlega weryfikacji zgodnie z art. 21 ustawy o ochronie małoletnich. Jeśli jednak pracownik administracji lub obsługi takich dodatkowych obowiązków nie ma, wtedy tego przepisu do niego się nie stosuje. Przykładowo, woźna w przedszkolu może wspierać nauczycieli i opiekunów w opiece nad dziećmi. Trudno jednak sobie wyobrazić, by takiej pomocy udzielała zatrudniona w placówce księgowa. Pierwsza osoba powinna być zweryfikowana w rejestrach pod kątem ustawy o ochronie małoletnich, natomiast druga już nie. ©℗