Zmienione zasady ustalania dyżurów aptek wciąż budzą wątpliwości

Choć przepisy dotyczące organizacji i pełnienia dyżurów przez apteki ogólnodostępne zmieniły się od 1 stycznia 2024 r., to wciąż budzą wiele pytań.

Przypomnijmy: zamiast całodobowych, bezpłatnych i przymusowych dyżurów wprowadzono płatne i dobrowolne dwugodzinne dyżury nocne i czterogodzinne dyżury w dni wolne od pracy. Zmieniono też organ odpowiedzialny za zapewnienie ludności dostępu do aptek. Do tej pory rozkład godzin pracy aptek ogólnodostępnych na danym terenie określała, w drodze uchwały, rada powiatu, natomiast obecnie jest to kompetencja zarządu powiatu. To efekt zmian m.in. w art. 94 ustawy z 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2301; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1938; dalej: p.f.), które zostały wprowadzone na mocy ustawy z 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2105; dalej: nowelizacja). Wątpliwości dotyczą m.in. tego, w jakim terminie zarządy zobowiązanych powiatów powinny wyłonić apteki prowadzące dyżury i podpisać z nimi umowy. Szczególne kontrowersje budzą kwestie opłat, w efekcie starostwa nie spieszą się z nowymi uchwałami i podpisywaniem umów z aptekami. Tymczasem w wydanej niedawno uchwale Naczelna Rada Aptekarska przyjęła interpretację, że uchwały dotyczące wyznaczenia aptek do pełnienia dyżurów w tym roku trzeba podjąć do 31 kwietnia – powinny one dotyczyć okresu od 1 maja do 31 grudnia 2024 r. Przypominamy zatem przepisy i odpowiadamy na wybrane pytania.

Ustawodawca zdecydował się wprowadzić definicję legalną dyżurów aptecznych. Zgodnie z dodanymi do art. 2 p.f. punktami 73 i 74:

► dyżurem w dzień wolny od pracy – jest dyżur pełniony przez aptekę ogólnodostępną w dniach, o których mowa w art. 1 (a więc w niedziele oraz dni ustawowo wolne od pracy – Święta Bożego Narodzenia, Święta Wielkanocne, Nowy Rok itp.) lub w art. 1a ust. 1 (chodzi tutaj o dni wolne wskazane w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy) bez przerwy przez kolejne cztery godziny zegarowe w przedziale czasowym między godz. 10 a 18. A więc np. może trwać od godz. 10 do 14, od godz. 12 do 16 itp.;

► dyżur w porze nocnej – to dyżur pełniony przez aptekę ogólnodostępną bez przerwy przez kolejne dwie godziny zegarowe w przedziale czasowym między godz. 19 a 23.

Powyższe definicje oznaczają, że dyżury powinny rozpoczynać się i kończyć o równych godzinach.

Do tej pory rozkład godzin pracy aptek ogólnodostępnych na danym terenie określała, w drodze uchwały, rada powiatu, natomiast obecnie jest to kompetencja zarządu powiatu, który w tym zakresie wydaje stosowną uchwałę. Przy czym obowiązkowe jest wyznaczenie dyżurów w przypadku powiatu, którego siedzibą jest miasto nie większe niż 40 tys. mieszkańców i tylko wtedy, gdy nie będą spełnione gwarancje zaspokajania potrzeb zaopatrywania ludności w porze nocnej oraz w dni wolne od pracy w produkty lecznicze, leki apteczne, leki recepturowe, wyroby medyczne i inne artykuły oraz zapewnienia świadczenia ludności usług farmaceutycznych i sprawowania opieki farmaceutycznej. Z kolei w powiecie, którego siedzibą jest miasto liczące powyżej 40 tys. mieszkańców, wyznaczanie dyżurów jest fakultatywne.

W celu ustalenia, czy istnieje potrzeba wyznaczenia placówek, zarząd powiatu powinien przeprowadzić stosowną analizę poziomu zaspokajania potrzeb. Jeżeli okaże się, że nie występuje ryzyko braku zaspokajania potrzeb miejscowej ludności, wówczas nie powstanie obowiązek wyznaczania dyżurów (nawet jeżeli siedzibą powiatu jest miasto równe albo mniejsze niż 40 tys. mieszkańców).

Ponadto doprecyzować trzeba, iż nie ma także obowiązku wyznaczania dyżurów aptecznych w powiatach mających swoją siedzibę w sąsiadujących z nimi miastach na prawach powiatu. Taka sytuacja występuje w tzw. powiatach obwarzankowych, które mają swoją siedzibę nie na terenie tego powiatu, tylko w sąsiadujących z nimi miastach na prawach powiatu. Dodajmy też, że jeśli w powiecie mającym swoją siedzibę w miejscowości liczącej mniej niż 40 tys. mieszkańców jest zapewniony dostęp miejscowej ludności do apteki dyżurującej, to wówczas również wyznaczenie dyżurów przez zarząd powiatu nie jest obowiązkowe.

Jak już wspomniano, analiza zaspokajania potrzeb jest przeprowadzana w celu ustalenia, czy istnieje konieczność wprowadzenia obowiązkowego dyżurowania aptek (art. 94 ust. 9 pkt 3 p.f.). Powinien ją przeprowadzić zarząd powiatu. Analiza będzie stanowiła podstawę ustalenia potrzeb albo wręcz konieczności wyznaczenia dyżurów w danym powiecie.

A zatem w sytuacji gdy omawiana analiza wykaże brak gwarancji opisanych w przywołanym wyżej przepisie, wówczas może wypłynąć wniosek, że konieczne będzie wprowadzenie obowiązkowych dyżurów. Z analizy może także wynikać brak konieczności wyznaczenia dyżurów – o ile omawiana analiza wykaże spełnianie gwarancji określonych w przepisach prawa farmaceutycznego, opisanych powyżej.

Przedmiotowa analiza wymagana jest w każdym przypadku, jeżeli siedzibą powiatu jest miasto nie większe niż 40 tys. mieszkańców. Ponadto musi ona poprzedzać fakultatywne wyznaczenie dyżurów w powiecie, którego siedzibą jest miasto większe niż 40 tys. mieszkańców.

Dodajmy, że ustawodawca wprowadził pewne obowiązki informacyjne, które mogą być pomocne przy zbieraniu informacji o pracy aptek. Jak wynika z art. 93 ust. 2, „podmiot prowadzący aptekę ogólnodostępną przekazuje zarządowi powiatu, w którym znajduje się ta apteka, rozkład godzin pracy tej apteki na dany rok najpóźniej do dnia 30 września roku poprzedzającego rok, w którym ma być podjęta uchwała, o której mowa w ust. 3, oraz informuje zarząd powiatu o zmianach tego rozkładu z co najmniej 30-dniowym wyprzedzeniem”.

Obowiązek pełnienia dyżurów dotyczy wyłącznie aptek ogólnodostępnych. Spod tego obowiązku wyłączone są punkty apteczne. Jednocześnie przepisy prawa farmaceutycznego zawierają także negatywne przesłanki, które wskazują, jaki podmiot nie może pełnić dyżurów (art. 94 ust. 8 p.f. ). Zgodnie z tym przepisem do pełnienia dyżurów w porze nocnej lub dyżurów w dni wolne od pracy nie wyznacza się apteki ogólnodostępnej, jeżeli wobec podmiotu, który ją prowadzi:

1) toczy się postępowanie administracyjne w przedmiocie cofnięcia zezwolenia na prowadzenie apteki;

2) w okresie trzech lat poprzedzających rok, w którym ma być pełniony dyżur, wydano:

a) ostateczną decyzję w przedmiocie cofnięcia zezwolenia na prowadzenie apteki ogólnodostępnej,

b) ostateczną decyzję w przedmiocie nakazania usunięcia w ustalonym terminie stwierdzonych uchybień w prowadzeniu działalności objętej zezwoleniem na prowadzenie apteki ogólnodostępnej,

c) prawomocne orzeczenie zakazujące wykonywania działalności gospodarczej objętej zezwoleniem na prowadzenie apteki ogólnodostępnej.

Powyższe oznacza, że w sytuacji, gdy względem podmiotu prowadzącego aptekę ogólnodostępną (nie wobec samej pojedynczej apteki) wystąpi choćby jedna z ww. przesłanek, placówki takiego podmiotu (i wszystkie prowadzone przez niego placówki) nie mogą zostać wyznaczone do pełnienia dyżurów. Zarząd powiatu może uzyskać informacje w powyższym zakresie od podmiotu prowadzącego aptekę. Podmioty prowadzące aptekę zobowiązane są bowiem do corocznego składania do zarządu powiatu – do 30 września danego roku – takiego oświadczenia (stanowi o tym art. 94 ust. 5 zdanie 2 p.f.). Omawiane oświadczenie jest składane wraz z klauzulą o treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń, a złożenie nieprawdziwych/fałszywych oświadczeń zagrożone jest odpowiedzialnością karna za składanie fałszywych zeznań.

Jednocześnie zarząd powiatu uzyskał możliwość zwrócenia się do właściwego wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego z wnioskiem o weryfikację informacji wskazanych w ww. oświadczeniach podmiotów prowadzących apteki.

Prawo farmaceutyczne jednoznacznie wskazuje, że podmiotem właściwym do składania oświadczeń w imieniu apteki jest podmiot prowadzący aptekę, a więc spółka prowadząca aptekę lub osoba fizyczna, która ją prowadzi w ramach indywidualnej działalności gospodarczej. Zarząd powiatu nie posiada prawa do kontaktu np. z kierownikiem apteki lub innym przedstawicielem personelu fachowego apteki – chyba że taka osoba zostanie ustanowiona pełnomocnikiem podmiotu prowadzącego aptekę.

Ponadto kontakt zarządu powiatu z podmiotem prowadzącym aptekę powinien odbywać się drogą elektroniczną (art. 94 ust. 6 p.f.). W związku z tym jeżeli władze powiatu otrzymują od podmiotu prowadzącego aptekę korespondencję z danego adresu e-mail, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby zwrotnie zarząd powiatu komunikował się z tym pomiotem w dalszych sprawach określonych ustawą z wykorzystaniem tego samego adresu poczty elektronicznej podmiotu prowadzącego aptekę.

Dodajmy, że art. 93 ust. 2 p.f. stanowi, że zarząd powiatu informuje podmioty prowadzące apteki ogólnodostępne na terenie tego powiatu, indywidualnie albo zbiorowo, w sposób określony w ust. 6, co najmniej na 21 dni przed dniem wydania uchwały, o której mowa w ust. 3, o potrzebie wyznaczenia apteki ogólnodostępnej do pełnienia dyżurów w porze nocnej lub dyżurów w dni wolne od pracy, wskazując dni i godziny, w jakich mają być pełnione te dyżury.

Zaś art. 93 ust. 5 p.f. mówi, że: „Podmiot prowadzący aptekę ogólnodostępną może zgłosić gotowość do pełnienia dyżurów przez prowadzoną przez siebie aptekę, we wskazanych przez siebie dniach i godzinach zgodnych z dniami i godzinami określonymi na podstawie ust. 4, w terminie 7 dni od dnia doręczenia informacji, o której mowa w ust. 4”.

Narodowy Fundusz Zdrowia zapłaci z własnych środków tylko za dyżur nocny wyznaczony zgodnie z ustawą (za dwie nieprzerwane pełne godziny zegarowe dyżuru wykonywane pomiędzy godz. 19 a 23 danego dnia). Przy czym to zarząd powiatu ma swobodę zdecydowania, które godziny wyznaczy, tzn. czy będą to godz. 19–21, 20–22, czy też 21–23 – zależy to od uznania władz powiatu. Natomiast powiat finansuje dyżury pełnione w ponadnormatywnym wymiarze czasowym (art. 94 ust. 9 pkt 3 lit. b p.f.) albo – w przypadku wyznaczenia więcej niż jednej apteki ogólnodostępnej do dyżurowania w sposób nakładający się na siebie – w zakresie nadmiarowym (czyli nie zapłaci drugiej i kolejnej aptece). W ten sposób interpretację przepisów prawa farmaceutycznego przedstawił minister zdrowia w komunikacie z 18 grudnia 2023 r.

Oznacza to, że zarząd powiatu może wyznaczyć dłuższe godziny dyżurowania niż przewidziane w ustawie, ale w zakresie, w jakim czas dyżuru wykracza ponad wymóg ustawowy, taki dyżur nie zostanie sfinansowany przez Narodowy Fundusz Zdrowia, lecz ze środków będących w dyspozycji powiatu.

Finansowanie dyżurów aptek ogólnodostępnych ma postać wynagrodzenia ryczałtowego w kwocie stanowiącej równowartość 3,5 proc. minimalnego wynagrodzenia za pracę określonego na podstawie przepisów o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, w przeliczeniu na jedną godzinę faktycznie przeprowadzonego dyżuru.

Powyższe oznacza, że wynagrodzenie za jedną godzinę wynosić powinno:

• od 1 stycznia 2024 r.:

3,5 proc. × 4242 zł = 148,47 zł

• od 1 lipca 2024 r.:

3,5 proc. × 4300 zł = 150,50 zł.

Wynagrodzenie za dyżury obowiązkowe należne jest aptekom na podstawie stosownej umowy zawartej z NFZ na okres uchwały przedstawionej przez zarząd powiatu. W przypadku finansowania dyżuru w wymiarze ponadustawowym zarząd powiatu będzie zobowiązany do zapłaty wynagrodzenia na rzecz podmiotu prowadzącego daną aptekę, wyliczonego w analogiczny sposób do wyliczenia przedstawionego powyżej. ©℗