W pierwszej kolejności należy się odnieść do przepisów ustawy z 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych (dalej: u.f.z.o). W art. 52 ust. 15 u.f.z.o. postanowiono, że opłaty za korzystanie z wychowania przedszkolnego w publicznych placówkach wychowania przedszkolnego prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz opłaty za korzystanie z wyżywienia w takich placówkach stanowią niepodatkowe należności budżetowe o charakterze publicznoprawnym, o których mowa w art. 60 pkt 7 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (dalej: u.f.p.). Z tej drugiej regulacji wynika zaś, że środkami publicznymi stanowiącymi niepodatkowe należności budżetowe o charakterze publicznoprawnym są w szczególności dochody pobierane przez państwowe i samorządowe jednostki budżetowe na podstawie odrębnych ustaw.

Czy konieczny jest wniosek

Powyższe założenie o statusie ww. opłat za wyżywienie daje zaś podstawy do dalszych ważnych ustaleń. Należy bowiem zwrócić uwagę na art. 64 ust. 1 pkt 1 u.f.p., gdzie przewidziano m.in. możliwość umarzania z urzędu w całości właśnie niepodatkowych należności budżetowych. Zgodnie z tym przepisem należności, o których mowa w art. 60, właściwy organ może z urzędu umarzać w całości w przypadku, gdy zachodzi jedna z okoliczności, o których mowa w art. 56 ust. 1 pkt 1–4 u.f.p. Zatem w kontekście przytoczonych regulacji można rozważyć zastosowanie do opłat za wyżywienie w przedszkolach umorzenia w całości i to z urzędu, o ile ziszczą się przesłanki podane w art. 56 ust. 1 pkt 1–4. W tych przepisach postanowiono zaś, że należności mogą być z urzędu umarzane w całości, jeżeli:
1) osoba fizyczna – zmarła, nie pozostawiając żadnego majątku albo pozostawiła majątek niepodlegający egzekucji na podstawie odrębnych przepisów, albo pozostawiła przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty 6000 zł;
2) osoba prawna – została wykreślona z właściwego rejestru osób prawnych przy jednoczesnym braku majątku, z którego można by egzekwować należność, a odpowiedzialność z tytułu należności nie przechodzi z mocy prawa na osoby trzecie;
3) zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwoty wyższej od kosztów dochodzenia i egzekucji tej należności lub postępowanie egzekucyjne okazało się nieskuteczne;
4) jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej uległa likwidacji.
Uwzględniając podane w pytaniu uwarunkowania faktyczne (tj. że osoby fizyczne nie wnoszą płatności z różnych przyczyn, mimo monitów i ponagleń), należy więc rozważyć umorzenie niepodatkowych należności budżetowych bez wniosku zainteresowanych, czyli z urzędu.

Kto wydaje decyzję

W podanych okolicznościach istotne znaczenie ma także art. 61 u.f.p., bowiem ustawodawca precyzuje w nim organy właściwe do wydawania decyzji w sprawie ww. należności. I tak, jak podano w art. 61 ust. 1 pkt 4 u.f.p., organami pierwszej instancji właściwymi do wydawania decyzji w odniesieniu do należności, o których mowa w art. 60 u.f.p., o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej, są w stosunku do należności budżetów jednostek samorządu terytorialnego – wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta albo marszałek województwa.
Jednocześnie należy zauważyć, że w u.f.p. nie ma zbliżonej regulacji prawnej do art. 106 ust. 6 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (dalej: prawo oświatowe), zgodnie z którym organ prowadzący szkołę może upoważnić dyrektora szkoły, w której zorganizowano stołówkę, do udzielania zwolnień z opłat za posiłki. W związku z tym bezpiecznym rozwiązaniem byłoby podjęcie decyzji w sprawie umorzenia ww. opłat przez właściwy ustawowo organ, czyli wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Nie wydaje się możliwe przekazanie ww. uprawnienia na dyrektora przedszkola, ponieważ nie daje do tego podstaw ani ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (w tym art. 39 i art. 47), ani kodeks postępowania administracyjnego (w tym art. 268a).
Z orzecznictwa sądowego wynika z kolei, że w sprawach publicznych brak w przepisach zakazu stosowania określonych rozwiązań nie oznacza przyzwolenia na ich stosowanie. Wręcz przeciwnie, winna istnieć jednoznaczna podstawa do działania organów, tym bardziej że dotyczy to pozbycia się dochodu samorządowego (umorzenia). Stąd nie ma także jednoznacznych przesłanek. aby ww. organy przenosiły kompetencje na dyrektorów przedszkoli do umarzania ww. należności z urzędu.

Jakie warunki muszą być spełnione

Nawet ważniejszą kwestią od właściwości samego organu podejmującego decyzję w sprawie ewentualnego umorzenia ww. opłat wydaje się odpowiednie zastosowanie jednej z przesłanek umorzenia wymienionych w ww. art. 56 ust. 1 u.f.p. W okolicznościach przedstawionych w zapytaniu zastosowanie może mieć zasadniczo przesłanka z pkt 3 tego przepisu, czyli „gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwoty wyższej od kosztów dochodzenia i egzekucji tej należności lub postępowanie egzekucyjne okazało się nieskuteczne”. W tych uwarunkowaniach zadaniem organu będzie więc wykazanie tej przesłanki w każdym odrębnym przypadku. Mało tego, organ powinien wykazać nieopłacalność postępowania egzekucyjnego. Zwrócono na to uwagę w komentarzu do ww. art. 56 u.f.p., wskazując m.in., że: „Nieopłacalność egzekucji jako przesłanka umorzenia należności wymaga zestawienia przewidywanych kosztów dochodzenia i egzekucji należności z wysokością dochodzonej należności”. W tym kontekście warto zauważyć, że przypadku większości należności o niewielkiej wartości nominalnej przesłanka ta nie będzie trudna do wykazania. Co prawda sama kwota opłaty sądowej od pozwu jest niska, bo w odniesieniu do należności do 500 zł wynosi 30 zł (art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych), jednak wielokrotnie wyższe wydatki wierzyciela są związane z postępowaniem egzekucyjnym, a ich minimalny poziom (z zaliczkami wierzyciela) może osiągnąć kilkaset złotych (zob. ustawa z 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych).

Wnioski

Zgodnie z powyższymi wyjaśnieniami należy przyjąć, że wójt/burmistrz/prezydent miasta ma możliwość umarzania niepodatkowych należności budżetowych zarówno w trybie wnioskowym, jak i z urzędu. W tym drugim przypadku przepisy uzależniają jednak dopuszczalność umorzenia od spełniania jednej z czterech przesłanek wskazanych w art. 56 ust. 1 pkt 1–4 u.f.p. Jeżeli organ zamierza skorzystać z tej możliwości, to musi wykazać zasadność zastosowania danej przesłanki w odniesieniu do określonego stanu faktycznego.©℗
Podstawa prawna
art. 52 ust. 15 ustawy z 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2082; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2666)
art. 56 ust. 1 pkt 1–4, art. 60 pkt 7, art. 61, art. 64 ust. 1 pkt 1 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1634; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2414)
art. 106 ust. 6 ustawy z 14.12.2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2089)
ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 40)
ustawa z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2000; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 2185)
art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1125)
ustawa z 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 210)