Już w pierwszych dniach obowiązywania ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. poz. 583; dalej: specustawa ukraińska) było wiadomo, że regulację trzeba będzie pilnie nowelizować, by doprecyzować niejasne przepisy i wyjaśnić pominięte kwestie. Apelowały o to głównie jednostki samorządu terytorialnego, na których barki spadało wiele zadań związanych z napływem dużej fali uchodźców wojennych, m.in. zalegalizowanie ich pobytu, nadanie numeru PESEL, zapewnienie pomocy w noclegu i wyżywieniu czy dostępie do szkół dla dzieci. Rzeczywistość pokazała, że JST, by je wykonać, potrzebują wsparcia i dodatkowych rozwiązań prawnych. Dlatego Sejm w ekspresowym tempie nowelizował przepisy dotyczące pomocy obywatelom Ukrainy - najpierw 23 marca 2022 r. (Dz.U. poz. 682 i 683), a następnie 8 kwietnia 2022 r. (Dz.U. poz. 830). Dla samorządów najważniejsze są te zmiany, które ułatwiają im procedury związane z legalizacją pobytu osób z Ukrainy w Polsce oraz umożliwiają pozyskanie dodatkowych pracowników do wykonywania tych zadań. Ostatnia nowelizacja przewiduje m.in. możliwość kierowania do urzędów gmin pracowników administracji rządowej, którzy na zasadzie wolontariatu pomagają w rejestrowaniu cudzoziemców, oraz incydentalne upoważnienia osób niezatrudnionych w urzędach gmin do realizacji czynności związanych z nadawaniem obywatelom Ukrainy numeru PESEL. Wyjaśnia też pewne procedury związane z przyznawaniem świadczenia 40 zł, finansowaniem zadań przez samorządy czy zbieraniem środków pomocowych na rzecz Ukrainy. W niniejszej publikacji omawiamy te najważniejsze z punktu widzenia JST przepisy.

uzupełnienie braków kadrowych
Wielokrotnie pisaliśmy o tym, jak samorząd może uzupełniać braki kadrowe w jednostkach, które zostały obciążone dodatkowymi obowiązkami związanymi z napływem uchodźców wojennych z Ukrainy (pisaliśmy o tym m.in. w tekście „Nawet nawał zajęć nie uzasadnia zatrudniania w gminach na umowy cywilnoprawne” w dodatku Samorząd i Administracja nr 67 z 6 kwietnia 2022 r.). Ponieważ specustawa ukraińska nie przewidywała dotąd szczególnego trybu transferu pracowników pomiędzy jednostkami organizacyjnymi samorządu, radziliśmy im m.in. skorzystać z furtki, jaką daje art. 3a specustawy o COVID-19. Omawiana nowelizacja to zmienia, bo art. 23 zawiera szczególną procedurę przenoszenia pracowników. Przewiduje, że w okresie 18 miesięcy od 24 lutego 2022 r. pracownika samorządowego można tymczasowo przesunąć - za jego zgodą - do wykonywania odmiennej pracy w tej samej lub innej miejscowości, jeżeli nie narusza to ważnego interesu jednostki, która dotychczas jego zatrudniała, oraz przemawiają za tym ważne potrzeby po stronie jednostki przejmującej w zakresie realizacji zadań określonych w ustawie. Przeniesienia tego dokonuje się w drodze porozumienia jednostek [ramka 1].

Ramka 1

Elementy porozumienia ©℗
Porozumienie jednostek dotyczące przeniesienia pracownika powinno zawierać m.in.:
• wskazanie podstawy prawnej przeniesienia;
• dane pracownika i jego kwalifikacje oraz dotychczasowe stanowisko pracy;
• określenie nowego stanowiska pracy;
• określenie daty, z jaką nastąpi przeniesienie, rozpoczęcie i zakończenie świadczenia pracy;
• informacje o wynagrodzeniu, w wysokości nie niższej niż dotychczasowe;
• oświadczenie, że przeniesienie nie narusza ważnego interesu jednostki, która dotychczas zatrudniała pracownika;
• wskazanie potrzeb jednostki przyjmującej uzasadniających przeniesienie;
• określenie zasad odpowiedzialności jednostki, która dotychczas zatrudniała pracownika i jednostki przyjmującej za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy.
Oprac. LJ
Niestety w uzasadnieniu do projektu nowelizacji specustawy ukraińskiej ustawodawca nie wyjaśnił istoty art. 23. Niemniej jednak przepis ten ma bardzo podobne brzmienie do art. 22 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 530; dalej: u.p.s.) i art. 15zzz[1] ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2095: ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830, dalej: specustawa o COVID-19). Można więc korzystać z orzecznictwa i literatury odnoszącej się do tych regulacji. Należy jednak zauważyć, że ostatni wskazany przepis, analogicznie jak art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej, zawiera doraźną regulację wprowadzającą możliwość przeniesienia pracowników samorządowych. Przy czym art. 15zzz1 specustawy o COVID-19 przewiduje transfer do innej pracy, ale tylko do konkretnych podmiotów - jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Uzasadnieniem tego unormowania była możliwość wsparcia placówek pomocy społecznej dodatkowym personelem wywodzącym się z grona pracowników samorządowych. Związane to było z trudną sytuacją w wielu jednostkach pomocy społecznej, które nie mogły w pełni wykonywać swoich zadań z powodu niedoborów personelu przebywającego na kwarantannie czy izolacji z powodu epidemii koronawirusa. Artykuł 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej nie zawiera takiego ograniczenia, tj. możliwości przesunięcia pracownika wyłącznie do placówki pomocy społecznej. Oznacza to, że transfer pracowników może być dokonywany pomiędzy wszystkimi jednostkami organizacyjnymi JST. Przy czym w regulacji tej wyraźnie wskazano, że może ona obejmować także pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych. Są to instytucjonalne formy pieczy zastępczej (por. art. 93 ust. 1 ustawy 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 447).
Bez względu na rodzaj stanowiska
Przeniesienie z art. 22 u.p.s. dotyczy tylko pracowników zatrudnionych na stanowiskach urzędniczych, w tym kierowniczych stanowiskach urzędniczych. Nie obejmuje i nie może obejmować stanowisk pomocniczych i obsługi. W przypadku art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej nie ma takiego zakazu. Możliwe jest więc przeniesienie każdego pracownika bez względu na rodzaj zajmowanego przez niego stanowiska. Natomiast na gruncie art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej, analogicznie jak w przypadku art. 22 u.p.s., nie jest dopuszczalne przeniesienie do innej jednostki osoby zatrudnionej na czas zastępstwa nieobecnego pracownika. Dlaczego? Otóż specyfika zatrudnienia na zastępstwo polega na tym, że osoba zastępująca wykonuje prace osoby zastępowanej. Tymczasem umowa na zastępstwo powinna dotyczyć pracy wykonywanej przez zastępowanego pracownika. Nie jest więc możliwe zerwanie tej więzi i przeniesienie zastępującego pracownika do innej jednostki. Nie jest za to wykluczony transfer pracownika pomiędzy jednostkami usytuowanymi na różnych poziomach samorządu terytorialnego (gmina-powiat-województwo), a nie tylko w obrębie tego samego szczebla (np. gminy). Ponadto przeniesienie może nastąpić do jednostki organizacyjnej zlokalizowanej w tej samej lub innej miejscowości.
Konieczne warunki
Dla ważności przesunięcia pracownika do innych zadań w trybie art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej niezbędna jest jego zgoda (gdy z propozycja występuje dotychczasowy pracodawca) lub złożenie przez pracownika wniosku w tej sprawie (czyli gdy inicjatywa wychodzi od pracownika). Pracownik może go złożyć nie tylko do pracodawcy obecnego, lecz także do tego, do którego ma być przeniesiony. Ale by to się faktycznie stało, zgodę muszą wcześniej wyrazić obaj pracodawcy.
Co ważne, przejście do innego podmiotu i do wykonywania innych zadań nie może się odbyć w drodze polecenia służbowego - pracodawca nie ma prawnej możliwości narzucenia komuś przejścia do innej pracy. Dlatego też do celów dowodowych zgoda pracownika powinna nastąpić na piśmie i zostać dołączona do jego akt osobowych.
Warunkiem przeniesienia jest także (poza zgodą lub wnioskiem pracownika):
  • nienaruszenie ważnego interesu jednostki, która dotychczas zatrudniała pracownika,
  • okoliczność, że przemawiają za tym ważne potrzeby po stronie jednostki przejmującej.
I obie te przesłanki muszą być spełnione łącznie. Ustawodawca w żaden sposób nie określił w art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej ważnych potrzeb, a jedynie wskazał, że mają być to potrzeby leżące po stronie jednostki przejmującej pracownika samorządowego. Pośrednio potrzeby wyznacza zakres dodatkowych zadań związanych z realizacją specustawy ukraińskiej. Z perspektywy pracodawcy zatrudniającego urzędnika przed przeniesieniem oznacza to brak negatywnych następstw przeniesienia (zakłóceń w jego funkcjonowaniu), a z punktu widzenia pracodawcy przejmującego - konieczność obsady wolnego stanowiska. Dokładne potrzeby wymagające pomocy przenoszonego pracownika należy wskazać w porozumieniu jednostek.
Ważne! Aby pracodawca mógł skorzystać z art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej, musi wystąpić jedna z dwóch sytuacji - albo pracownik sam wystąpi z wnioskiem o przeniesienie, albo wyrazi zgodę na zaproponowane przez jego dotychczasowego pracodawcę przeniesienie.
Zgodnie z kwalifikacjami
Przesłanka, która musi zostać spełniona w związku z tymczasowym przeniesieniem pracownika, odnosi się do jego kwalifikacji. Nie inaczej jest przy przenosinach dokonywanych w trybie art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej. Oznacza to, że pracownik w nowym miejscu pracy może wykonywać tylko takie zadania, które wynikają z jego kwalifikacji. Zgodnie z wykładnią Sądu Najwyższego (wyroku z 5 lutego 1998 r., sygn. akt I PKN 515/97) pracą odpowiednią do kwalifikacji pracownika jest praca, która ich nie przekracza, i przy której te kwalifikacje znajdą choćby częściowe zastosowanie. W praktyce:
  • kwalifikacje urzędnika w takim przypadku ocenia się jedynie pod kątem wykonywanej pracy, np. tylko to wykształcenie, które było podstawą zatrudnienia na dotychczasowym stanowisku pracy;
  • pracodawca powierza tymczasowo inną pracę, ale tylko taką, która odpowiada kwalifikacjom pracownika, tj. odnosi się do wiedzy, umiejętności i jego doświadczenia zawodowego.
Z pewnością pracownikowi samorządowemu nie można powierzyć wykonywania pracy, do której nie ma on dostatecznych kwalifikacji. Byłoby to zresztą działaniem nieracjonalnym, zważywszy, że to pracodawca ponosi konsekwencje obsadzenia stanowiska przez niewłaściwą osobę, niemającą należytego przygotowania i predyspozycji do wykonywania określonej pracy. W tym miejscu warto także odnotować wyrok Sądu Najwyższego z 29 listopada 2006 r. (sygn. akt II PK 367/05), w którym podkreślił, że pracodawca może przenieść pracownika samorządowego na stanowisko, z którym wiążą się zadania przewyższające jego kompetencje, z zastrzeżeniem ponoszenia przez pracodawcę ryzyka niezawinionego, wadliwego wykonania zadań przekraczających kwalifikacje pracownika i przestrzegania ograniczeń powierzenia takiej pracy wynikających z przepisów prawa, a zwłaszcza z przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
UWAGA! Zgodnie z art. 23 ust. 2 pkt 2 nowelizacji specustawy ukraińskiej w porozumieniu jednostek należy podać dane pracownika i jego kwalifikacje oraz dotychczasowe stanowisko pracy.
Na określony termin
Na gruncie art. 22 ustawy o pracownikach samorządowych w literaturze wskazuje się, że możliwe jest przeniesienie pracownika na stałe lub czasowo. W art. 23 nowelizacji specustawy ukraińskiej jest inaczej - do przeniesienia pracownika może dojść w ściśle określonym czasie, tj. w ciągu 18 miesięcy od 24 lutego 2022 r., czyli wybuchu wojny w Ukrainie. Oznacza to, że w tym wypadku ustawodawca zakłada tymczasowe przeniesienie. Świadczy o tym też jeden z elementów treści porozumienia. Otóż zgodnie z art. 23 ust. 2 pkt 4 nowelizacji specustawy ukraińskiej w porozumieniu wskazuje się określenie daty, z jaką nastąpi przeniesienie, rozpoczęcie i zakończenie świadczenia pracy. Przy czym data nie może przekraczać 24 sierpnia 2023 r., gdyż przeniesienie może dotyczyć okresu mieszczącego się w czasie do 18 miesięcy, liczonych od 24 lutego 2022 r., czyli do 24 sierpnia 2023 r.
Ponadto - analogicznie jak w przypadku art. 22 u.p.s. - porozumienie w sprawie przeniesienia pracownika na podstawie art. 23 ust. 2 pkt 4 nowelizacji specustawy ukraińskiej nie jest równoznaczne z nawiązaniem z nim nowej umowy o pracę, ponieważ mimo zmiany po stronie pracodawcy cały czas funkcjonuje dotychczasowy angaż. Zatem w nowym miejscu zatrudnienia stosunek pracy pracownika samorządowego jest kontynuowany na takich samych warunkach, jakie występowały w poprzednim miejscu zatrudnienia. Warto tu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2013 r. (sygn. akt I PK 2/13), w którym podał, że przeniesienie pracownika samorządowego do pracy w innej jednostce samorządowej w drodze porozumienia pracodawców nie powoduje rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą dotychczasowym i nawiązania nowego stosunku pracy z jednostką, w której pracownik ma być zatrudniony. Sąd Najwyższy też podkreślił, że zmiana pracodawcy dokonywana w trybie art. 22 u.p.s. następuje w ramach tego samego stosunku pracy, który podlega jedynie modyfikacji w zakresie podmiotu zatrudniającego. Zdaniem Sądu Najwyższego mamy tu więc w istocie do czynienia z mechanizmem zbliżonym do wyrażonej w art. 231 kodeksu pracy konstrukcji przejścia zakładu pracy na nowego pracodawcę. Podstawą takiego poglądu jest - zdaniem Sądu Najwyższego - wyrażony w art. 22 u.p.s. obowiązek przekazania nowemu pracodawcy dokumentacji pracowniczej. Wobec tego w ramach przeniesienia na podstawie art. 23 ust. 2 pkt 4 nowelizacji specustawy ukraińskiej następuje zmiana miejsca pracy i pracodawcy, który wchodzi w prawa i obowiązki dotychczasowego pracodawcy dla danego pracownika. Z tego względu nie występuje prawo do żądania odprawy związanej z rozwiązaniem stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Istotą przeniesienia jest przejście całego stosunku pracy z jednego miejsca do drugiego, zmieniając jednego pracodawcę na drugiego.
Pomoc administracji rządowej
Nowelizacja specustawy ukraińskiej reguluje status pracowników administracji rządowej, którzy mogą wspomóc urzędników samorządowych w zadaniach związanych z napływem do Polski osób z Ukrainy, głównie przy nadawaniu im PESEL, ale nie tylko, także we wszystkich sprawach załatwianych w gminie.
Zgodnie z art. 25 specustawy ukraińskiej organy administracji publicznej oraz jednostki im podległe mogą - na czas określony - zwolnić z obowiązku świadczenia pracy pracownika, który na wniosek pracodawcy wyraził zgodę na udzielanie pomocy innym podmiotom z sektora finansów publicznych, czyli np. samorządom, przy obsłudze Ukraińców. Zwolnienie z pracy jest możliwe tylko w jednej sytuacji - gdy pracownik wykonuje nowe zadania w ramach wolontariatu i gdy ma upoważnienie na piśmie od jednostki, która go „przejmuje”. Upoważnienie to wydaje się na czas określony - na 18 miesięcy od 24 lutego 2022 r. Dzięki niemu pracownicy administracji rządowej, choć formalnie nie są pracownikami danej jednostki, mogę wydawać decyzje administracyjne w jej imieniu oraz wpisywać dane PESEL.
Zatrudnianie Ukraińców
Nowelizacja specustawy ukraińskiej przesądza, że obywatele Ukrainy mogą być zatrudniani w urzędach na stanowiskach pomocniczych i obsługi. Nie muszą też - co do tej pory było obligatoryjne dla cudzoziemców - potwierdzać znajomości języka polskiego stosownym dokumentem określonym w przepisach o służbie cywilnej. W nowo dodanym art. 23a w ust. 3 wyraźnie się mówi, że wymogu potwierdzenia znajomości języka polskiego takim dokumentem nie stosuje się do obywateli Ukrainy przebywających legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie art. 2 ust. 1 specustawy ukraińskiej.
24 sierpnia 2023 r.do tego czasu możliwe jest przeniesienie pracownika samorządowego do zadań w innej jednostce samorządu w trybie art. 23 specustawy ukraińskiej
Ponadto obywatele Ukrainy przebywający legalnie w Polsce mogą być zatrudniani na stanowiskach pomocniczych i obsługi w jednostkach wymienionych w art. 2 u.p.s. [ramka 2] Co ważne, regulacja ta dotyczy nie tylko Ukraińców, do których stosuje się specustawę, lecz także tych, którzy posiadają tytuł pobytowy, czyli legalnie przebywają w Polsce. ©℗
Ramka 2
W jakich jednostkach i na jakich stanowiskach ©℗
Obywatele Ukrainy mogą być zatrudnieni na stanowiskach pomocniczych i obsługi w:
• urzędach marszałkowskich oraz wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych;
• starostwach powiatowych oraz powiatowych jednostkach organizacyjnych;
• urzędach gmin, jednostkach pomocniczych gmin, gminnych jednostkach budżetowych i samorządowych zakładach budżetowych;
• biurach (ich odpowiednikach) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz samorządowych zakładów budżetowych utworzonych przez te związki;
• biurach (ich odpowiednikach) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.
Stanowiska pomocnicze i obsługi wymienia załącznik 3, tabela II część D (pt. „stanowiska we wszystkich urzędach”) rozporządzenia Rady Ministrów z 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (Dz.U. poz. 1960). Są to m.in.:
• kierownik warsztatu czy stacji obsługi,
• kierownik biblioteki,
• kierowca autobusu czy samochodu ciężarowego,
• sekretarka,
• intendent,
• elektryk,
• stolarz,
• tapicer,
• szklarz,
• malarz,
• portier,
• szatniarz,
• dozorca,
• dźwigowy,
• woźny,
• sprzątaczka,
• goniec,
• opiekun dzieci i młodzieży (w czasie przewozu do i ze szkoły).
Oprac. LJ
Leszek Jaworski

sprawy pobytowe i nadawanie numeru pesel

Specustawa ukraińska wskazuje, że ci obywatele Ukrainy, którzy wjechali na terytorium Polski w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium ich państwa i deklarują zamiar pozostania w Polsce oraz złożyli wniosek o nadanie numeru PESEL w dowolnej gminie, przebywają w niej legalnie w okresie 18 miesięcy, licząc od 24 lutego 2022 r. Nowelizacja tego aktu uzupełniła tę procedurę o ułatwienia dla osób z niepełnosprawnością. I tak zgodnie z nowymi przepisami, jeżeli ktoś nie może się stawić w urzędzie ze względu na stan zdrowia, gmina ma mu umożliwić złożenie wniosku i pobranie odcisków palców w miejscu jej pobytu. Dalej - w zmienionym art. 4 ust. 3 specustawy ukraińskiej - wskazano, że w imieniu osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych lub posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych ubiegającej się o nadanie numeru PESEL albo osoby, która ze względu na stan zdrowia lub niepełnosprawność nie jest w stanie samodzielnie złożyć wniosku, dokument ten składa jedno z rodziców, opiekun, kurator, opiekun tymczasowy lub osoba sprawująca faktyczną pieczę nad dzieckiem, a w przypadku braku takich osób numer PESEL może zostać nadany z urzędu. Ponadto nowelizacja w art. 4 dodała ust. 3a w, zgodnie z którym złożenie w siedzibie organu gminy wniosku w imieniu osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych lub posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych wymaga jej obecności przy jego składaniu. Wyjątek stanowią osoby, które nie ukończyły 12. roku życia, chyba że potwierdzenie tożsamości następuje na podstawie oświadczenia.
Ważną zmianą jest też skreślenie w art. 4 ust. 4 pkt 11 specustawy ukraińskiej, który wskazywał, że we wniosku składanym w celu legalizacji pobytu trzeba podać miejsca urodzenia uchodźcy. Zmiana ta wynika z zasadności przyspieszenia procesu obsługi osób przy nadawaniu numeru PESEL - podanie miejsca urodzenia stwarzało największe problemy przede wszystkim z powodu braku określenia w paszportach i dokumentach ukraińskich miejsca urodzenia jako miejscowości (w dokumentach ukraińskich podaje się bowiem obwód administracji, na terenie którego nastąpiło urodzenie).
Wniosek o profil zaufany
Dla uchodźcy, który złożył wniosek o nadanie nr PESEL, automatycznie potwierdza się utworzenie profilu zaufanego. W tym zakresie urzędy gmin sygnalizowały, że obywatele Ukrainy, którzy nie zaznaczyli we wniosku o nadanie numeru PESEL zgody o wpis do rejestru danych kontaktowych i nadanie numeru PESEL lub zaznaczyli taką zgodę, ale potwierdzenie nie było możliwe z przyczyn technicznych (wnioskodawca nie miał przy sobie telefonu komórkowego, nie przyszedł SMS autoryzujący na podany numer), wracają do urzędu, aby potwierdzić profil zaufany.
Znacząca część potencjalnych wnioskodawców nie posiada też ważnego paszportu, za pomocą którego mogliby potwierdzić tożsamość przed wydaniem profilu zaufanego w trybie przewidzianym w ustawie z 17 lutego 2005 r. o informatyzacji podmiotów realizujących zadania publiczne (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2070), a nie mogą tego zrobić ponownie we wniosku o nadanie numeru PESEL. Wobec tego nowelizacja specustawy ukraińskiej w art. 9 ust 1a-1d przewidziała procedurę uzyskania profilu zaufanego potwierdzanego w oparciu o odrębny wniosek.
Wyłączenie przepisów o legalizacji pobytu
Specustawa ukraińska i wszystkie wprowadzone nią przywileje nie dotyczą tych obywateli Ukrainy, którzy posiadają:
  • zezwolenie na pobyt stały,
  • zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej,
  • zezwolenie na pobyt czasowy,
  • status uchodźcy,
  • ochronę uzupełniającą,
  • zgodę na pobyt tolerowany.
Regulacji specustawy nie stosuje się też wobec Ukraińców, którzy złożyli wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej lub w imieniu których takie wnioski zostały złożone, czy też zadeklarowali zamiar złożenia wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce na podstawie art. 28 ust. 1 lub art. 61 ust. 1 ustawy z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1108; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830) lub których takie deklaracje zamiaru dotyczą.
Nowelizacja do katalogu tytułów pobytowych, których posiadanie wyłącza możliwość uznania pobytu za legalny na podstawie specustawy ukraińskiej, dodała też zgodę na pobyt ze względów humanitarnych. Jest to bezterminowy tytuł pobytowy, przy czym osoba go posiadająca ma podstawę do legalnego pobytu na terytorium Polski. Wskazanie zaś go w katalogu ww. tytułów pobytowych wpisuje się w przyjętą w tym zakresie koncepcję o niestosowaniu rozwiązań dotyczących uznania pobytu za legalny przewidzianych w specustawie ukraińskiej. Zatem obywatele Ukrainy, którzy uzyskali powyższe zezwolenie lub złożyli wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej, nie podlegają regulacjom prawnym przewidzianym w specustawie. Oczywiście korzystają oni z ochrony określonej w innych ustawach, co ma istotne znaczenie w zakresie obowiązku realizacji określonych zadań przez jednostki samorządu terytorialnego w stosunku do cudzoziemców. ©℗
Leszek Jaworski

świadczenie pieniężne poza trybem administracyjnym

Od początku funkcjonowania specustawy ukraińskiej wiele wątpliwości gmin dotyczyło jej art. 13, który wprowadzał wsparcie w wysokości 40 zł dziennie za
zapewnienie zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy. Szczególnie chodziło o to, czy przyznanie świadczenia wymaga wydania decyzji administracyjnej. Eksperci raczej opowiadali się za wydawaniem decyzji w razie odmowy przyznania uprawnień. Nowelizacja specustawy ukraińskiej kwestię tę przesądza - wskazuje, że przy procedurze przyznawania świadczenia w ogóle nie stosuje się ustawy z 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 735; ost.zm. Dz.U. poz. 2052, dalej: k.p.a.). W sytuacji spornej sprawę ma zaś rozstrzygać sąd powszechny. To istotny przepis. Ponieważ eksperci w większości opowiadali się za rozstrzyganiem tego sporu przed sądami administracyjnymi. Nowelizacja kwestie dotyczące świadczenia doprecyzowała w dodanym ust. 1a-1d art. 13 oraz zmienionym ust. 2 tego przepisu. [ramka 3]
Ramka 3
Nowe rozwiązania ©℗
W zakresie świadczenia pieniężnego na zakwaterowanie i wyżywienie nowelizacja specustawy ukraińskiej doprecyzowała też że:
• świadczenie pieniężne nie podlega egzekucji na podstawie przepisów ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego oraz przepisów ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 479),
• zadania gminy dotyczące świadczenia pieniężnego są zadaniami z zakresu administracji rządowej zleconymi gminie, a środki przeznaczone na ich realizację zapewnia wojewoda. Koszty obsługi przez gminę tego zadania wynoszą 16 zł za każdy rozpatrzony wniosek. W przypadku dokonania przez gminę weryfikacji warunków zakwaterowania i wyżywienia koszt obsługi zadania wynosi 32 zł za każdy rozpatrzony wniosek.
Oprac. LJ

zadania dotyczące opiekunów tymczasowych i pieczy zastępczej

Ustawa z 8 kwietnia 2022 r. o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa zawiera kilka ważnych modyfikacji obejmujących przepisy o opiekunach tymczasowych, doprecyzowujących, jakie obowiązki względem tych osób mają powiaty. Zmiany dotyczą też pieczy zastępczej oraz kwestii finansowania nałożonych na powiaty zadań.
Przypomnijmy: zgodnie z art. 25 specustawy, opiekun tymczasowy jest ustanawiany przez sąd dla dzieci, które uciekły z Ukrainy do Polski nie z rodzicem, ale innym członkiem rodziny lub osobą niespokrewnioną. Pierwotnie przepisy specustawy zakładały, że nadzór nad realizacją praw i obowiązków opiekunów sprawuje ośrodek pomocy społecznej lub inna jednostka organizacyjna gminy. Jednak nowelizacja specustawy z 23 marca br. (Dz.U. poz. 683) dodała art. 25 ust. 3a, wskazujący, że wsparcie w sprawowaniu takiej kontroli wspomnianym instytucjom zapewnia powiatowe centrum pomocy rodzinie (PCPR). Natomiast najnowsza nowela z 8 kwietnia zmieniła brzmienie tego przepisu w taki sposób, że PCPR jest zobligowany do udzielenia takiej pomocy tylko w przypadku opiekunów tymczasowych wyznaczonych dla dzieci w okolicznościach, o których jest mowa w zdaniu trzecim art. 25 ust. 7. Chodzi tutaj o sytuację, gdy mali uchodźcy przed ewakuacją do Polski przebywali w ukraińskiej pieczy zastępczej i przyjechali z osobą, która tam się nimi zajmowała i to ona jest dla całej grupy ustanawiana opiekunem tymczasowym.
Poprzednia nowelizacja - z 23 marca - nałożyła też na powiaty obowiązek zapewniania opiekunom tymczasowym i ich podopiecznym pomocy: prawnej, organizacyjnej i psychologicznej. Jednak po wejściu w życie noweli z 8 kwietnia br. brzmienie przepisów w tym zakresie zostało uszczegółowione. I tak udzielanie pomocy prawnej ma odbywać się w trybie i na zasadach określonych w ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim i edukacji prawnej, a więc z wykorzystaniem istniejących od kilku lat w powiatach miejsc zajmujących się tym zadaniem. Z kolei pomoc psychologiczna ma być udzielana przez powiat tylko opiekunom tymczasowym wymienionym w zdaniu trzecim art. 25 ust. 7 specustawy. Natomiast inne osoby pełniące taką funkcję będą mogły korzystać ze wsparcia psychologicznego w gminie na podstawie art. 32 specustawy (gdyby bowiem zachowano przepisy wprowadzone nowelizacją z 23 marca, dochodziłoby do dublowania tego zadania gmin i powiatów w odniesieniu do opiekunów tymczasowych). Również tylko do opiekunów tymczasowych z art. 25 ust. 7 specustawy (zdanie trzecie) skierowana jest teraz pomoc organizacyjna powiatu. Jednocześnie w związku z tym, że wcześniej nie było wiadomo, na czym konkretnie ma ona polegać, doprecyzowano, że w szczególności na zapewnianiu pomocy wolontariuszy, tłumaczy i przy załatwianiu spraw urzędowych.
Następna zmiana wynikająca z nowelizacji z 8 kwietnia br. dotyczy art. 25 ust. 3c specustawy i zakłada uelastycznienie tego, w jaki sposób ma wyglądać pomoc świadczona przez osobę zatrudniona do wspierania opiekuna tymczasowego, który ma pod swoją opieką więcej niż 15 dzieci. Początkowo przepisy przewidywały, że taka osoba ma pomagać przez co najmniej osiem godzin dziennie i pięć dni w tygodniu, obecnie zaś mówią, że ma to być minimum 40 godzin tygodniowo, a więc bez sztywnego limitu, dzięki czemu pomoc będzie dopasowana do indywidualnych potrzeb opiekunów tymczasowych i podopiecznych.
Inna ważna zmiana jest związana z art. 26 ust. 4b specustawy, na mocy którego z wnioskami o przyznanie świadczeń podopiecznym opiekuna tymczasowego z art. 25 ust. 7 (zdanie trzecie) - chodzi o takie świadczenia jak 500+, rodzinny kapitał opiekuńczy czy świadczenia rodzinne - występuje starosta lub upoważniony przez niego pracownik, np. PCPR. Problem w tym, że przepisy w takim kształcie nie uwzględniały szczególnej sytuacji miast na prawach powiatów, gdzie o świadczenia rodzinne starosta wnioskowałby do samego siebie, a wtedy zastosowanie mają przepisy kodeksu postępowania administracyjnego, dotyczące wyłączenia w takich przypadkach pracownika lub organu. Aby do tego nie dochodziło, został dodany art. 26 ust. 4ba, który wskazuje, że w takich sprawach art. 24 i 25 k.p.a. nie będą stosowane.
Obsługa ewidencji
Nowelizacja specustawy z 8 kwietnia br. uporządkowała też przepisy regulujące finansowanie działań związanych z udzielaniem pomocy obywatelom Ukrainy przez samorządy. Ich zmienione brzmienie wskazuje, że zapewniane przez powiat wsparcie psychologiczne, organizacyjne oraz zatrudnianie osoby pomagającej opiekunowi tymczasowemu w zajmowaniu się dziećmi są zadaniami zleconymi przez administrację rządową, a więc powiaty nie będą wydawać na ten cel własnych pieniędzy. Dodano też przepis odnoszący się do kosztów obsługi przez powiat zadania obejmującego prowadzenie ewidencji dzieci z ukraińskiej pieczy zastępczej, które trafiły do Polski - będzie mu przysługiwać jednorazowo 15 zł za każde dziecko, które zostało do niej wpisane.
Ponadto zmodyfikowane przepisy wskazują, że również występowanie przez starostów lub urzędników o świadczenia na dzieci w imieniu opiekunów tymczasowych wymienionych w zdaniu trzecim art. 25 ust. 7 specustawy, a także inne czynności związane z realizacją tego obowiązku, są zaliczane do zadań zleconych i finansowane przez budżet państwa. Zgodnie z przepisami przyznane świadczenia są bowiem wypłacane na konto bankowe powiatu, a ten przekazuje je opiekunowi w formie rzeczowej lub opłacenia usług. Z tego względu przyjęto, że samorządowi - w ramach kosztów obsługi - będą się należeć środki stanowiące 2 proc. wartości przekazanych we wspomniany sposób świadczeń.
Rodzic zastępczy bez szkolenia
W ramach najnowszej nowelizacji zmianie uległy też niektóre zapisy art. 27 specustawy, który reguluje organizację pieczy zastępczej nad ukraińskimi dziećmi. Do tej pory było tak, że na podstawie art. 27 ust. 4 do tych małoletnich nie stosowało się art. 95 ust. 1 i 2 ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 447). Ten zaś co do zasady nie pozwala, aby w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (każdego typu pozarodzinnym) mogły być umieszczane wyłącznie dzieci poniżej 10. roku życia, poza wyjątkowymi sytuacjami, np. gdy przebywa w niej już rodzic tego dziecka lub jego rodzeństwo. Nowa treść art. 27 ust. 4 wskazuje, że w placówkach opiekuńczo-wychowawczych mogą być umieszczane dzieci z Ukrainy, które skończyły trzy lata - młodsze jedynie w wyjątkowych okolicznościach, czyli wtedy, gdy przebywają w nich ich bliscy.
Nowością jest również przepis, który pozwala, aby polski obywatel niemający ukończonego odpowiedniego szkolenia mógł zostać rodziną zastępczą dla ukraińskiego małoletniego. Przy czym sąd będzie mógł powierzyć mu dziecko tylko tymczasowo, na okres nie dłuższy niż sześć miesięcy. ©℗
Michalina Topolewska

możliwości finansowe

Samorządowe zbiórki pieniędzy
Ustawa z marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1672) nie przewidywała uprawnień dla jednostek samorządu terytorialnego w tym zakresie. Krąg podmiotów uprawnionych do prowadzenia zbiórek wyznaczał bowiem art. 3 ww. ustawy, gdzie postanowiono, że:
Uprawnionym do prowadzenia zbiórki publicznej, zwanym „organizatorem zbiórki”, jest:
1) organizacja pozarządowa w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie;
2) podmiot, o którym mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie;
3) komitet społeczny powołany w celu przeprowadzenia zbiórki publicznej.
Komitet społeczny powołują aktem założycielskim co najmniej trzy osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych oraz niekarane za popełnienie przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub za przestępstwo skarbowe. Oznaczało to, że np. gmina nie należała do podmiotów uprawnionych do organizowania zbiórki, czy to ofiar w gotówce czy w naturze. Ten stan rzeczy zmienia ostatnia nowelizacja specustawy ukraińskiej. Ustawodawca w art. 22 wprowadził bowiem przepis, który mówi, że JST (lub związek JST) może zbierać ofiary w gotówce lub w naturze w celu pomocy obywatelom Ukrainy lub społecznościom lokalnym lub regionalnym w Ukrainie. Co więcej, może to robić bez konieczność zgłoszenia informacji o prowadzeniu zbiórki i zamieszczeniu jej na ogólnopolskim elektronicznym portalu zbiórek publicznych. W konsekwencji możliwe jest zbieranie środków pieniężnych np. na terenie urzędu gminy w specjalnie przeznaczonych do tego urządzeniach, czyli m.in. skarbonach. ©℗Marcin Nagórek
Korkowe na inne cele
Ostatnia nowelizacja specustawy ukraińskiej wprowadziła też zmiany związane z wydawaniem przez gminy środków z tzw. korkowego, czyli z opłat za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych. Do tej pory obowiązujący był dla nich art. 182 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1119 ze zm.). Zgodnie z treścią ww. artykułu:
„Dochody z opłat za zezwolenia wydane na podstawie art. 18 i art. 181 oraz dochody z opłat określonych w art. 111 będą wykorzystywane na realizację:
1) gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii, o których mowa w art. 4 1 ust. 2,
2) zadań realizowanych przez placówkę wsparcia dziennego, w której mowa w art. 9 pkt 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii, o którym mowa w art. 41 ust. 2
- i nie mogą być przeznaczone na inne cele”.
Przepis ten jest zaliczany w nomenklaturze samorządów gminnych do tzw. szczególnych zasad wykonywania budżetu. W praktyce oznacza to tyle, że środki z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu nie mogą być przeznaczane na dowolne wydatki budżetowe, a jedynie na takie, które zostały wyżej wskazane, czyli gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz zadania realizowane przez placówkę wsparcia dziennego. Naruszenie tej zasady skutkuje zazwyczaj zakwestionowaniem działań gminy przez regionalną izbę obrachunkową.
Zdarzało się jednak, że ustawodawca od ww. zasady wprowadzał pewne wyjątki. Takim rozwiązaniem był art. 15qb ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2095; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830). Zgodnie z nim do 31 grudnia 2020 r. zarządy województwa mogły wykorzystać środki z opłat korkowych również na zadania związane z przeciwdziałaniem COVID-19. Podobny wyjątek, a w zasadzie dwa wyjątki zostały wprowadzone przez ustawodawcę w nowelizacji specustawy ukraińskiej - w art. 31a i art. 31b, z których wynika, że samorządy mogą wykorzystać środki z szeroko pojętych wpływów za zezwolenia alkoholowe na cele dotyczące pomocy społecznej, schronienia, edukacji, opieki i wychowania na potrzeby:
1) obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa,
2) obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu tych działań wojennych przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. ©℗
Marcin Nagórek
poleca