Na podstawie otrzymywanych skarg rzecznik podejmuje działania mające także rozstrzygnąć spory wywoływane przy okazji stosowania przez gminy przepisów budzących podejrzenia o niezgodność z konstytucją.

Odszkodowania za brak lokali

Rzecznik praw obywatelskich prof. Irena Lipowicz zwróciła m.in. uwagę parlamentu na to, że gminy nie mają wystarczającej liczby lokali socjalnych dla osób z wyrokami eksmisyjnymi. Powoduje to negatywne skutki zarówno dla właścicieli zajętych mieszkań, jak i gmin. Właściciele po kilka lat czekają na wykonanie prawomocnego wyroku. Gminy płacą zaś odszkodowania najbardziej wytrwałym, którzy wystąpili z powództwem do sądu i ponieśli dodatkowe koszty.
Rzecznik zwróciła też uwagę, że pomoc finansowa państwa na budownictwo socjalne nie jest wystarczająca. Dlatego wystąpiła do ministra transportu, budownictwa i gospodarki morskiej o rozważenie potrzeby nowelizacji ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 266 z późn. zm.), aby usunąć sygnalizowany przez nią stan naruszenia konstytucji. Z jednej strony bowiem państwo, przeciwdziałając bezdomności, nałożyło na właścicieli mieszkań obowiązek znoszenia przez czas nieokreślony istotnego ograniczenia prawa własności. Z drugiej jednak nie stworzyło skutecznych mechanizmów mobilizujących gminy do realizowania budownictwa socjalnego.
Resort poinformował RPO, że tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej należy do zadań własnych gminy. To ona na zasadach przewidzianych w ustawie zapewnia lokale socjalne zamienne oraz zaspokaja potrzeby mieszkaniowe gospodarstw domowych o niskich dochodach. Gdy nie przekaże dostatecznej liczby lokali, to ponosi z tego tytułu konsekwencje odszkodowawcze.

Ulga dla drugiego dziecka legalna

Do niedawna sporo wątpliwości wywoływało ustanawianie w uchwałach rad gmin ulg w opłatach za pobyt w przedszkolu publicznym drugiego lub kolejnych dzieci z tej samej rodziny. Aby ustalić, kto ma rację, RPO skierowała wniosek do Naczelnego Sądu Administracyjnego, czy taka uchwała gminy stanowi naruszenie art. 6 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 14 ust. 5 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).
NSA po rozpoznaniu wniosku RPO uznał, że uchwała rady gminy w przedmiocie opłat za korzystanie z przedszkoli publicznych przewidująca ulgi w opłatach za pobyt w przedszkolu publicznym drugiego oraz kolejnych dzieci z jednej rodziny nie stanowi naruszenia ustawy o systemie oświaty.

Ograniczenia dla właścicieli

Kłopoty są też z gminną ewidencją zabytków. Wpisanie do niej obiektu pozwala na objęcie go nadzorem konserwatorskim. Powstał jednak problem, czy stosowana procedura jest zgodna z konstytucją, skoro po zamieszczeniu obiektu w ewidencji na właściciela zostają nałożone ograniczenia w wykonywaniu praw własności. Dlatego, zdaniem RPO, właściciel powinien mieć gwarancje, że postępowanie o objęciu nieruchomości ochroną konserwatorska będzie się toczyło na podstawie ustawy z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 267), a właściciel nieruchomości będzie w nim występował jako strona. Prof. Lipowicz uważa, że niedopuszczalna jest sytuacja, aby właściciel dowiadywał się o wpisie dopiero na etapie postępowania o ustalenie warunków zabudowy albo na etapie ubiegania się o zezwolenie na rozbiórkę tego obiektu.
Dlatego potrzebna jest nowelizacja ustawy z 18 marca 2010 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 75, poz. 474).

Z czym zwracają się samorządy

– Nie mamy statystyk dotyczących skarg na samorządy. Natomiast są statystyki dotyczące skarg przesyłanych przez samorządy. W zeszłym roku wpłynęło ich do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich 17 – mówi Anna Kabulska z wydziału komunikacji społecznej Biura RPO.

Główne tematy skarg wysłanych przez samorządy dotyczą granic j.s.t., prawa do nauki i oświaty, wydawania zezwoleń i zaświadczeń, statusu bezrobotnego, postępowania dyscyplinarnego, umorzenia postępowania, organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, dostępu do sądu, ustroju administracji, prawa dostępu do informacji publicznej, gospodarowania środkami publicznymi (w tym dotacjami, subwencjami, dietami), prawa do ochrony zdrowia i świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz działalności służb bezpieczeństwa publicznego.

Są też wnioski o zaskarżenie ustawy śmieciowej. Wpływają także skargi dotyczące m.in. zabezpieczenia socjalnego wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, którzy pełnili funkcje przez kilka kadencji związane z ograniczeniem działalności przez osoby pełniące funkcje publiczne. Przesyłane są czasami także sprawy indywidualne mieszkańców nienależące do właściwości gmin. Chodzi np. o udzielenie pomocy konkretnym osobom w ich prywatnych sprawach czy pomoc zbożową w ramach usuwania skutków powodzi. Wpłynęły też skargi dotyczące obowiązywania rozporządzenia o ustanowieniu obszaru ograniczonego użytkowania dla Lotniska im. Fryderyka Chopina, a także pozbawienia mandatu radnego w związku z wykonywaniem działalności gospodarczej z wykorzystaniem mienia komunalnego.