Jakie zmiany wprowadza ustawa dekomunizacyjna? [KOMENTARZ]

Podstawowym celem ustawy dekomunizacyjnej (ustawa z 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki oraz ustawy o zmianie ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej; Dz.U. z 2016 r. poz. 744), która nałożyła na jednostki samorządu terytorialnego obowiązek zmian patronów m.in. dróg, ulic, mostów i placów, było skuteczne wyeliminowanie z przestrzeni publicznej nazw propagujących symbole ustrojów totalitarnych przy poszanowaniu miejsc pochówku, grobów i cmentarzy, a także własności prywatnej.

Dziennik Gazeta Prawna

Dziennik Gazeta Prawna

Przy czym za „propagujące komunizm” uważa się także nazwy odwołujące się do osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących represyjny, autorytarny i niesuwerenny system władzy w Polsce w latach 1944–1989. Zakładano, że przepisy ustawy dekomunizacyjenj obejmą ponad 1300 nazw ulic. Ponad 80 spośród nich nosiło imię Karola Świerczewskiego, ponad 10 Armii Czerwonej, ponad 15 Marcelego Nowotki. W przypadku nadania nazwy propagującej ustrój totalitarny wojewoda, korzystając ze swych uprawnień nadzorczych, został upoważniony do uchylenia niezgodnej z prawem uchwały, a następnie gdy organ odpowiedniego samorządu terytorialnego nie nadał nowej nazwy, sam powoływał patrona zarządzeniem zastępczym. Rozstrzygnięcia wojewody wymagały opinii Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Ustawa dekomunizacyjna wprowadziła dwunastomiesięczny termin na wyeliminowanie przez samorządy nazw propagujących ustrój totalitarny, które obowiązywały 2 września 2016 r. Termin na zmianę patronów upłynął 2 września 2017 r., ale regulacja ta w międzyczasie doczekała się już dwóch nowelizacji.

Rządowo-samorządowa wojna o dekomunizację

Po raz pierwszy jej przepisy zostały zmienione nowelą z 22 czerwca 2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1389). Regulacja ta rozciągnęła obowiązki dekomunizacji na jednostki organizacyjne (np. przedszkola, szkoły, szpitale, instytucje kultury) i pomocnicze gminy (np. osiedla, sołectwa, dzielnice). Przewidziała także nakaz usuwania czy zakaz stawiania pomników, które propagują ustrój totalitarny. Przy czym pojęcie „pomniki” obejmuje również: kopce, obeliski, kolumny, rzeźby, posągi, popiersia, kamienie pamiątkowe, płyty i tablice pamiątkowe, napisy i znaki. Nowelizacja ta weszła w życie 21 października 2017 r. Szacuje się, że do usunięcia w kraju jest ok. 560 pomników, które gloryfikują komunistyczny system.

Sejm 14 grudnia 2017 r. uchwalił jednak kolejną – drugą – nowelizację ustawy dekomunizacyjnej. Weszła ona w życie 7 stycznia 2018 r. I właśnie tę nowelę omawiamy poniżej. Przewiduje ona, że w przypadku niewykonania przez JST albo związek JST zarządzenia zastępczego w terminie 30 dni od dnia jego wejścia w życie wojewoda zapewni jego wykonanie na koszt tej jednostki albo związku. Ponadto zakłada się ochronę nazw nadanych przez organ nadzoru w drodze zarządzeń zastępczych. Nowelizacja skraca termin na usunięcie pomnika propagującego totalitaryzm z 21 października 2018 r. na 31 marca 2018 r. W uzasadnieniu noweli wskazano, że jej celem jest zapewnienie wykonania przepisów dotyczących zmian nazw jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomników propagujących komunizm lub inne ustroje totalitarne.

Komentowana regulacja z 14 grudnia przewiduje kontrowersyjne rozwiązania. Już na etapie prac parlamentarnych – projekt nowelizacji wpłynął do Sejmu jako poselski – samorządowcy wskazywali, że przyjęte regulacje prawne są „ (...) niezgodne z Konstytucją RP, naruszają ustrój i autonomię JST oraz ograniczają prawa obywatelskie” (opinia Związku Miast Polskich). Nowelizację krytykował także Związek Powiatów Polskich. Zdaniem jego przedstawicieli „(...) rozwiązanie, które uzależnia wydanie uchwały samorządowej zmieniającej nazwę od zgody innych organów, jest istotnym ograniczeniem konstytucyjnej zasady samodzielności organów samorządów”. Zarzuty powyższe nie są bezpodstawne. Najbardziej dyskusyjny jest art. 6c nowelizacji. Zgodnie z jego treścią skarga do sądu administracyjnego na zarządzenie zastępcze, o którym mowa w art. 3 ust. 1 oraz art. 6 ust. 2, „przysługuje jednostce samorządu terytorialnego albo związkowi jedynie w przypadku, gdy brak możliwości wykonania obowiązku, o którym mowa w art. 3 ust. 1 oraz art. 6 ust. 1, wynika z przyczyn niezależnych od tej jednostki albo związku”. Z przypisu powyższego wynika więc znaczne ograniczenie prawa do sądu jednostek samorządu terytorialnego. Dlatego narusza on zarówno konstytucyjne prawo jednostki do sądu jak i konstytucyjną zasadę ochrony samodzielności samorządu.

Komentowana nowelizacja doprecyzowuje niektóre regulacje ustawy dekomunizacyjnej. Dlatego, by ułatwić zrozumienie ich istoty, w komentarzu omówiamy zmiany na tle całościowych unormowań tego aktu. Przedstawiamy także orzecznictwo sądów administracyjnych (obecnie nieprawomocne) i wydane przez wojewodów rozstrzygnięcia nadzorcze dotyczące uchwał w sprawie zmian nazw ulic.