Opinia sądowa to nie praca naukowa dla innych naukowców [WYWIAD]

Jeśli chodzi o nasz instytut, to poziom wiedzy ekspertów, a także wyposażenie aparaturowe i metodyki badań plasują nas na najwyższym europejskim, a wręcz światowym poziomie. Główny nacisk kładziemy na jakość ekspertyz, ponieważ od niej zależą losy ludzi – opinia biegłego często jest bowiem podstawą decyzji procesowej.

Jeśli spojrzeć szerzej, polską specyfiką jest duża liczba podmiotów wydających opinie – zarówno instytucji specjalistycznych, jak i biegłych prywatnych. Rynek tych usług jest przez to mocno rozproszony. Obok instytucji dbających o wysokie standardy, takich jak nasz instytut, Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji czy Biuro Badań Kryminalistycznych ABW, funkcjonuje wiele małych, prywatnych firm i indywidualnych biegłych, których działania często pozostawiają wiele do życzenia.

Obecne przepisy niedostatecznie precyzują wymagania dotyczące doświadczenia i wykształcenia osób sporządzających opinie dla organów procesowych. W rezultacie na listach biegłych pojawiają się osoby przypadkowe, a funkcjonują także instytucje, o których niewiele wiadomo – ani o tym, jakie mają wyposażenie, ani o tym, kto wydaje opinie w ich imieniu.

To prawda. Projektując te regulacje, koncentrujemy się przede wszystkim na podniesieniu standardów. Chcemy stworzyć system, który zweryfikuje kluczowe elementy opiniowania: kompetencje biegłych, odpowiedni sprzęt oraz właściwe metody badań. Celem jest to, aby opinie były oparte na metodologicznie poprawnych założeniach, użyteczne dla postępowania, jasno prezentujące wyniki i wnioski, co zminimalizuje ryzyko błędnej interpretacji. Opinie powinny być wiarygodne i oparte na naukowych podstawach.

Planowane jest wprowadzenie systemu certyfikacji zarówno dla biegłych, jak i instytucji specjalistycznych. Zamierzamy także zweryfikować obecnie funkcjonujących biegłych. Biegli mieliby być co pięć lat oceniani przez zespoły złożone z dwóch specjalistów z danej dziedziny oraz prawnika. Zaproponowałem także, aby organy zlecające opinie wypełniały prostą ankietę z możliwością wskazania zastrzeżeń, co pozwoli instytucji certyfikującej na bieżące monitorowanie sytuacji i adekwatne reagowanie.

Też uważam, że jest to obszar do poprawy. Wiadomo, że jako jedno ze źródeł pomyłek sądowych są wskazywane opinie biegłych. Moje doświadczenie pokazuje, że problemem często nie są błędy w samej opinii, lecz jej niezrozumienie przez organ procesowy. Biegli nierzadko używają zbyt naukowego, hermetycznego języka, a trzeba pamiętać, że opinia to nie praca naukowa skierowana do innych naukowców.

W relacjach z biegłymi podkreślam, że opinia musi być zrozumiała dla zlecającego organu, a także dla obywatela, którego sprawa dotyczy. Niedawno nasz instytut wydał podręcznik do genetyki sądowej dla praktyków wymiaru sprawiedliwości, który ma ułatwić zrozumienie opinii z tego zakresu. Ważna jest także właściwa komunikacja ze strony organów procesowych – jeśli sędzia czy prokurator nie rozumie opinii, powinien dopytać biegłego.

Zabezpieczaniem materiału dowodowego na miejscu zdarzenia zajmują się technicy kryminalistyki, nadzorowani merytorycznie przez laboratoria kryminalistyczne komend wojewódzkich policji. Poziom ich wiedzy, doświadczenia i zaangażowania jest zazwyczaj bardzo wysoki, dorównujący standardom Europy Zachodniej. Jednak niedofinansowanie policji powoduje niekiedy braki w podstawowym wyposażeniu, co wpływa np. na sposób pakowania czy oznaczania dowodów – to obszar wymagający udoskonalenia.

Nowe substancje psychoaktywne stanowią wyzwanie na wielu poziomach. W ciągu ostatnich 20 lat na europejskim rynku pojawiło się ponad 1000 takich substancji, co sprawia, że stosowanie nowoczesnej i kosztownej aparatury badawczej staje się koniecznością, oraz wymaga szerokiej wiedzy. Działania w laboratoriach chemicznych i toksykologicznych są praktycznie nieustającą pracą naukową, obejmującą wykrywanie nowych związków i interpretację wyników badań.

Szansę, żeby nadążyć za zmianami, daje współpraca międzynarodowa. W Europie funkcjonuje system wczesnego ostrzegania, który jest obecnie prowadzony przez Agencję Unii Europejskiej ds. Narkotyków (EUDA). Dzięki szybkiej wymianie informacji z najlepszymi ekspertami w zasadzie nie spotykamy się z sytuacją, w której danej substancji nie bylibyśmy w stanie zidentyfikować. Nie bez znaczenia są duże możliwości badawcze naszego instytutu.

Najgorętszym tematem jest obecnie sztuczna inteligencja. Daje ona nowe narzędzia wykorzystywane przy wykonywaniu ekspertyz sądowych, ale jest również wykorzystywana przez przestępców, np. do manipulacji obrazem i dźwiękiem czy fałszowania podpisów. AI stawia kryminalistykę przed nowymi wyzwaniami, które wymagają współpracy międzyinstytucjonalnej, także na poziomie międzynarodowym. Pojedynczy biegli czy nawet instytucje nie będą w stanie samodzielne znaleźć odpowiedzi na takie wyzwania.

Oczywiście. W przypadku prostych spraw angażowanie dużych instytucji, dysponujących wysokiej jakości sprzętem, nie jest konieczne. Specjalistyczne podmioty mogą też w wielu obszarach uzupełniać działania większych instytucji, ponieważ rozwój technologiczny sprawia, że wiele instytucji i specjalistów zajmuje się wąskim obszarem, a zaangażowanie w ekspertyzy biegłych z różnych obszarów pozwala dostrzec różne aspekty danego problemu. Kluczowe pozostają jakość opinii i stosowanie metod zgodnych z międzynarodowymi standardami. ©℗