Dziedzictwo kulturowe a prawo do ochrony własności

Wyrok w sprawie The J. Paul Getty Trust i inni przeciwko Włochom (skarga nr 35271/19), który zapadł 2 maja 2024 r., dotyczy nakazu konfiskaty wydanego przez włoskie sądy wobec amerykańskiego funduszu, który kupił posąg z brązu pochodzący z greckiego okresu klasycznego (300–100 p.n.e.) znany jako „Zwycięski Młodzieniec” lub „Atleta z Fano”. Posąg, rzekomo zakupiony nielegalnie przez J. Paul Getty Trust, znajduje się obecnie w muzeum Getty Villa w Malibu.

Posąg został odkryty przez rybaków na Morzu Adriatyckim w 1964 r. Po tym, jak wystawiono go na aukcję w Monachium, we Włoszech wszczęto dwa dochodzenia w sprawie przyjęcia i posługiwania się skradzionym obiektem archeologicznym należącym do państwa, jednak postępowania te nie zakończyły się przejęciem dzieła sztuki przez Włochy. W 1977 r. Getty Trust zakupił dzieło za niemal 4 mln dol. Włoskie władze podjęły kilka bezskutecznych prób odzyskania posągu, m.in. za pośrednictwem Interpolu. Ostatecznie zostało wszczęte postępowanie egzekucyjne i w 2010 r. Sąd Okręgowy w Pesaro wydał nakaz konfiskaty mający na celu odzyskanie posągu „nie zależnie od tego, gdzie się znajduje”. Apelacje i kasacje Getty Trust od tej decyzji zostały oddalone. W skardze do ETPC skarżący podnieśli, że nakaz konfiskaty był niezgodny z prawem, ponieważ nie spełniał wymogu przewidywalności prawa, oraz że posąg nie był częścią włoskiego dziedzictwa kulturowego, a zatem cel nakazu konfiskaty był niezgodny z prawem.

Trybunał nie podzielił zarzutów strony skarżącej. Wyraził przekonanie, że istniała wyraźna podstawa prawna dla wydania nakazu konfiskaty posągu, przewidywalna i spełniająca wymogi praworządności. Trybunał uznał, że nie można kwestionować legalności stosowanych przez państwo środków prawnych, które mają na celu ochronę dziedzictwa kulturowego przed bezprawnym wywozem z kraju pochodzenia lub zapewnienie jego odzyskania. Według ETPC władze włoskie przekonująco wykazały, że posąg jest częścią włoskiego dziedzictwa kulturowego i zgodnie z prawem należał do tego państwa w momencie wydania przez włoskie sądy nakazu konfiskaty.

Trybunał podkreślił, że nabywca ma obowiązek dogłębnie zbadać pochodzenie tego rodzaju dzieł sztuki, aby uniknąć ewentualnych roszczeń konfiskacyjnych. Według władz Getty Trust nabył posąg bez żadnego dowodu legalności jego pochodzenia i ze świadomością roszczeń Włoch. Zlekceważono więc prawo krajowe, być może nawet działając w złej wierze. Trybunał stwierdził, że ocena sądów krajowych w tym zakresie nie była arbitralna.

ETPC podkreślił też, że władze włoskie były zmuszone działać w „próżni prawnej”, ponieważ żaden z instrumentów prawa międzynarodowego, które mogłyby pomóc w odzyskaniu bezprawnie wywiezionego dobra kultury, nie obowiązywał w czasie, kiedy podjęto pierwsze starania o odzyskanie dzieła.

Trybunał zdecydował, że należy uwzględnić szeroki margines uznania państw w zakresie określenia, co leży w interesie publicznym, konsensus w prawie międzynarodowym i europejskim w odniesieniu do potrzeby ochrony dóbr kultury przed nielegalnym wywozem i konieczności ich powrotu do kraju pochodzenia, a także zaniedbania skarżącego Getty Trust. ETPC nie stwierdził naruszenia gwarantującego poszanowanie własności art. 1 protokołu dodatkowego do europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Do wyroku zdanie odrębne zgłosił sędzia Krzysztof Wojtyczek. Podniósł on wątpliwości co do dopuszczalności skargi oraz wskazał, że pomimo konkluzji wyroku w jego ocenie podejście przyjęte przez trybunał nadmiernie i w nieuzasadniony sposób wzmacnia sytuację Getty Trust poprzez samo uznanie, że instytucja ta nabyła dzieło, podczas gdy należałoby przyjąć perspektywę władz włoskich, zgodnie z którą jedynie ma sporny posąg w posiadaniu bez ważnego tytułu prawnego. W rezultacie według polskiego sędziego doszło do osłabienia ochrony europejskiego dziedzictwa kulturowego. ©℗