Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną w Europejskim Trybunale Praw Człowieka

V.I., chłopiec z lekką niepełnosprawnością intelektualną, po śmierci matki w 2005 r. i uwięzieniu, a następnie śmierci ojca w 2009 r., był pod opieką ciotki. Pod koniec 2012 r. jego opiekunem i przedstawicielem prawnym został burmistrz mołdawskiej miejscowości Ciutești. Pod koniec maja 2014 r. administracja szkoły zwróciła się do burmistrza z prośbą o znalezienie dla V.I. miejsca na czas przerwy letniej. Kilka dni później, rzekomo bez uprzedniego spotkania z V.I., lekarz skierował go na leczenie do szpitala psychiatrycznego. Lokalny komitet ds. dzieci zalecił leczenie w specjalistycznej klinice, a następnie umieszczenie go w lokalnej placówce opiekuńczej.

Wbrew swojej woli chłopak został umieszczony w szpitalu psychiatrycznym. Planowany trzytygodniowy pobyt przedłużono o cztery miesiące. Nikt nie odwiedzał V.I. ani nie próbował go odebrać. W tym czasie chłopak był leczony neuroleptykami i w konsekwencji rozwinął się u niego złośliwy zespół neuroleptyczny.

V.I., który kwestionował diagnozę i potrzebę leczenia szpitalnego, złożył skargę. Na jej podstawie na początku 2015 r. wszczęto postępowanie karne wobec burmistrza, który zalecił umieszczenie swojego formalnego podopiecznego w szpitalu. W rezultacie urzędnik został oskarżony o zaniedbanie. 15 czerwca 2016 r. burmistrz Ciutești został uniewinniony od wszystkich zarzutów, a sąd stwierdził, że to organ ds. ochrony dzieci w Nisporeni miał znaleźć miejsce, w którym V.I. mógłby zamieszkać po zakończeniu leczenia. Zarówno V.I., jak i prokurator złożyli nieskuteczną apelację.

W skardze nr 38963/18 złożonej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka V.I. zarzucił, że umieszczenie go i leczenie oraz warunki panujące w szpitalu oraz zachowanie personelu medycznego i innych pacjentów wobec niego stanowiły nieludzkie traktowanie w rozumieniu art. 3 konwencji. Skarżący podniósł również, że postępowanie wyjaśniające w jego sprawie było nieskuteczne, zarzucił Mołdawii społeczne napiętnowanie i dyskryminację osób z niepełnosprawnością psychospołeczną oraz brak alternatywnych rozwiązań w zakresie opieki, czyli naruszenie art. 14 konwencji.

W wyroku z 26 marca 2024 r. ETPC stwierdził naruszenie art. 3 (w aspekcie proceduralnym) konwencji w związku z brakiem skutecznego śledztwa oraz naruszenie art. 3 (w aspekcie materialnym) w odniesieniu do przymusowego umieszczenia i leczenia V.I. w szpitalu psychiatrycznym. Dopatrzył się również naruszenia art. 14 (zakaz dyskryminacji) w związku z art. 3 oraz art. 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego) w związku z art. 3 i art. 14 konwencji.

W uzasadnieniu strasburscy sędziowie wskazali, że władze nie zbadały okoliczności, w jakich V.I. został umieszczony w szpitalu psychiatrycznym, ani nie sprawdziły, czy były przestrzegane gwarancje prawne związane z przymusowym umieszczeniem i leczeniem psychiatrycznym i czy w ogóle istniało jakiekolwiek uzasadnienie dla leczenia szpitalnego. Śledczy nie starali się wyjaśnić, jaki wpływ na zdrowie skarżącego miało leczenie neuroleptykami ani czy było uzasadnione medycznie. Co więcej, dochodzenie nie uwzględniło wrażliwości skarżącego, jego wieku ani niepełnosprawności.

Trybunał stwierdził, że istniejące mołdawskie ramy prawne nie spełniały spoczywającego na państwie pozytywnego obowiązku ustanowienia i skutecznego stosowania systemu zapewniającego ochronę osobom niepełnosprawnym intelektualnie, w tym w szczególności dzieciom pozbawionym opieki rodzicielskiej, przed poważnymi naruszeniami ich praw. Zauważając, że sprawa ujawniła problem systemowy, trybunał orzekł, że na Mołdawii ciążył obowiązek wprowadzenia środków w celu rozwiązania problemów leżących u podstaw stwierdzonych naruszeń, aby zapobiec podobnym naruszeniom w przyszłości. Skarżącemu przyznano 25 tys. euro zadośćuczynienia. ©℗