Spór między polskim rządem a organami UE co do przeprowadzanych w naszym kraju zmian w zakresie wymiaru sprawiedliwości trwa nieprzerwanie, odkąd zaczęto reformować Sąd Najwyższy i Krajową Radę Sądownictwa, a więc od końca 2018 r. Co orzekły TSUE i ETPC oraz jakie były tego skutki?

Konflikt nabrał rozpędu po orzeczeniu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z listopada 2019 r., które dotyczyło jednego z filarów reformy sądownictwa przygotowanej przez rząd Zjednoczonej Prawicy, czyli Izby Dyscyplinarnej SN. Od tamtego momentu zarówno TSUE, jak i Europejski Trybunał Praw Człowieka wydały jeszcze kilka orzeczeń, w których zrecenzowały obecny stan polskiego wymiaru sprawiedliwości, jednak żadne z nich na razie nie przyczyniło się do realnych zmian w zakresie ustroju sądownictwa. Rządzący twardo stoją bowiem na stanowisku, że mają pełne prawo wprowadzać swoje pomysły w życie, a europejskie trybunały nie mają kompetencji do tego, aby je oceniać. Aby wzmocnić tę narrację, dysydenci kierują kolejne wnioski do polskiego Trybunału Konstytucyjnego mające na celu unieważnienie rozstrzygnięć TSUE czy ETPC, a TK jak dotąd orzeka zgodnie z ich oczekiwaniami. Tymczasem organy UE najwyraźniej nie zamierzają rezygnować ze swojej roli strażnika praworządności, o czym świadczyć może nałożona ostatnio na Polskę rekordowa kara w wysokości 1 mln euro za każdy kolejny dzień działania zamrożonej przez TSUE Izby Dyscyplinarnej SN. Biorąc to wszystko pod uwagę, należy się spodziewać, że ten klincz między EU a polskim rządem nie zakończy się szybko.
A już jutro kolejna odsłona tego sporu. Trybunał Konstytucyjny pochyli się bowiem nad wnioskiem prokuratora generalnego, który domaga się stwierdzenia niezgodności art. 6 europejskiej konwencji w zakresie, w jakim przepis ten pozwala strasburskiemu trybunałowi dokonywać badania legalności sędziów TK.
Co orzekł Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej i jakie tego były skutki
Wyroki: Skutki:
■Wyrok z 24 czerwca 2019 r. (sprawa C-619/18) dotyczący obniżenia wieku przechodzenia w stan spoczynku sędziów SNTSUE na wniosek Komisji Europejskiej stwierdza, że przepisy polskiego prawa dotyczące obniżenia wieku przejścia w stan spoczynku sędziów Sądu Najwyższego są sprzeczne z prawem Unii Europejskiej. Uznano, że zastosowanie tych przepisów naruszyło zasadę nieusuwalności sędziów, która jest nierozerwalnie związana z ich niezawisłością. Wyrok miał charakter precedensowy, gdyż TSUE wyraźnie stwierdził, że Komisja Europejska może stawiać zarzuty państwu członkowskiemu w sprawie organizacji jego sądownictwa na podstawie unijnego traktatu. ■ 21 listopada 2018 r. Sejm nowelizuje ustawę o SNZakwestionowane przepisy zostały zmienione jeszcze przed wydaniem przez TSUE ostatecznego wyroku w tej sprawie, a weszły w życie 1 stycznia 2019 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 2507). Zgodnie z tą nowelą kadencja ówczesnej I prezes SN Małgorzaty Gersdorf została uznana za nieprzerwaną, a sędziowie SN, którzy zostali przeniesieni w stan spoczynku, wrócili do czynnej służby. Polski rząd przeprowadził te zmiany tak szybko, gdyż 19 października 2018 r. TSUE zastosował środki tymczasowe i nakazał przywrócenie na uprzednio zajmowane stanowiska sędziów SN przeniesionych w stan spoczynku oraz wstrzymanie nominacji nowych sędziów do SN.
■Wyrok TSUE z 19 listopada 2019 r. (sprawy połączone C-585/18, C-624/18 i C-625/18) w sprawie niezależności Izby Dyscyplinarnej SNTSUE stwierdza, że SN może zbadać niezależność jednej z dwóch nowych izb SN – Izby Dyscyplinarnej w celu ustalenia, czy ten organ może rozpoznawać spory dotyczące przejścia sędziów Sądu Najwyższego w stan spoczynku, czy też powinny być one rozpatrywane przez inny sąd, odpowiadający wymogowi niezależności. W tym celu SN powinien ocenić sposób powołania nowej Krajowej Rady Sądownictwa oraz to, w jaki sposób organ ten wykonuje swoje kompetencje, i zbadać, w jakich okolicznościach powołano ID SN. ■ Wyrok SN z 5 grudnia 2019 r. (sygn. akt III PO 7/18)SN wydaje wyrok w pierwszej z trzech spraw, w których przedstawiono TSUE pytania prejudycjalne dotyczące niezależności ID SN i KRS. Stwierdza w nim, że ID SN nie jest sądem w rozumieniu prawa UE, a obecna KRS nie jest organem bezstronnym i niezawisłym.■ Uchwała SN z 23 stycznia 2020 r. (sygn. akt BSA I-4110-1/20)Sąd Najwyższy w składzie trzech połączonych izb (Izby Cywilnej, Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Izby Karnej) wydaje uchwałę, w której zawarto tzw. test niezależności. Miał on pomóc sądom w ocenie, czy sędzia powołany z rekomendacji obecnej Krajowej Rady Sądownictwa daje gwarancję niezawisłości i bezstronności a tym samym, czy sąd, w składzie którego zasiada taka osoba, jest sądem prawidłowo obsadzonym. ■ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 kwietnia 2020 r. (sygn. akt U 2/20) 24 lutego 2020 r. prezes Rady Ministrów skierował do TK wniosek, w którym domagał się uznania za niekonstytucyjną uchwałę trzech połączonych izb SN. Trybunał uwzględnił wniosek premiera i stwierdził m.in., że zaskarżonej uchwały nie da się pogodzić z istotą prezydenckiej prerogatywy do powoływania sędziów. ■ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 kwietnia 2020 r. (sygn. akt Kpt 1/20) 22 stycznia 2020 r. marszałek Sejmu wniósł do TK wniosek o rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego między Sejmem, a Sądem Najwyższym oraz między prezydentem a SN. Kością niezgody była styczniowa uchwała trzech połączonych izb SN. TK stwierdził, że rzeczywiście doszło do sporu kompetencyjnego między ww. organami, a SN przekroczył swoje uprawnienia. ■ 14 lutego 2021 r. wchodzi w życie tzw. ustawa kagańcowa (Dz.U. z 2020 r. poz. 190)Grupa posłów PiS zgłosiła projekt ustawy zmieniający m.in. prawo o ustroju sądów powszechnych oraz ustawę o SN, która wprowadza m.in.: ■ odpowiedzialność dyscyplinarną sędziów za działania kwestionujące skuteczność powołania sędziego, ■ wyłączną właściwość jednej z dwóch nowych izb SN – Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w sprawach z wniosku o wyłączenie sędziego obejmującego zarzut braku niezależności sądu lub niezawisłości sędziego.
■Wyrok TSUE z 2 marca 2021 r. dotyczący możliwości zaskarżania uchwał Krajowej Rady Sądownictwa (sprawa C 824/14) TSUE, po rozpoznaniu pytań prejudycjalnych Naczelnego Sądu Administracyjnego, stwierdził, że sąd krajowy ma prawo niestosować przepisów, które usunęły możliwość kwestionowania uchwał KRS dotyczących konkursów do Sądu Najwyższego. ■ Wyroki NSA Naczelny Sąd Administracyjny po otrzymaniu odpowiedzi od TSUE zaczyna masowo uchylać uchwały KRS dotyczące konkursów do SN. Chodzi tutaj o konkursy, na skutek których zostały obsadzone dwie nowe izby SN (Izba Dyscyplinarna oraz Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych), a w SN znalazła się m.in. Małgorzata Manowska, obecna I prezes SN. W uzasadnieniach swoich rozstrzygnięć NSA stwierdza m.in., że obecna KRS nie jest organem niezależnym i że została obsadzona w sposób niezgodny z konstytucją (np. wyrok NSA z 6 maja 2021 r., sygn. akt II GOK 2/18). ■ Wyrok TK z 7 października 2021 r. (sygn. akt K 3/21)TK, na wniosek prezesa Rady Ministrów, stwierdza niezgodność z polską konstytucją niektórych zasad wynikających z prawa unijnego, w tym zasady pierwszeństwa prawa UE oraz zasady lojalnej współpracy UE i państw członkowskich. Zgodnie z wyrokiem TK TSUE nie mógł oceniać organizacji ani ustroju polskiego sądownictwa, gdyż Polska jako państwo członkowskie nie przekazała UE ani jej organom kompetencji w tym zakresie.
■Postanowienie TSUE z 14 lipca 2021 r. zamrażające przepisy tzw. ustawy kagańcowej TSUE uwzględnił wniosek Komisji Europejskiej i zobowiązał Polskę do natychmiastowego zawieszenia przepisów tzw. ustawy kagańcowej, a w tym tych: ■ odnoszących się do kompetencji Izby Dyscyplinarnej SN, ■ przekazujących do wyłącznej kompetencji Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN badanie wniosków o wyłączenie sędziego obejmujących zarzut braku niezależności sądu lub niezawisłości sędziego. ■ Wyrok TK z 14 lipca 2021 r. (sygn. akt P 7/20) Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu pytania prawnego ID SN, stwierdza, że przepis traktatu unijnego, na podstawie którego TSUE zobowiązuje państwa członkowskie do stosowania środków tymczasowych w zakresie ustaw regulujących ustrój sądownictwa, jest niezgodny z polską konstytucją. ■ Wyroki polskich sądówSądy powszechne zaczynają pomijać przepisy tzw. ustawy kagańcowej i uznają się za właściwe do przeprowadzania tzw. testu niezależności z uchwały trzech połączonych izb SN. Dla przykładu – 24 sierpnia SO w Częstochowie stwierdził, że w sprawie zaistniała bezwzględna przyczyna odwoławcza (nienależyta obsada sądu), i uchylił zaskarżony wyrok (sygn. akt VII Ka 651/21). Chodziło o to, że w I instancji orzekała sędzia, która została powołana na urząd na wniosek obecnej Krajowej Rady Sądownictwa. Z tego samego powodu 17 września w Izbie Karnej SN zostaje uchylone postanowienie wydane przez tzw. nowego sędziego SN (sygn. akt I KZ 29/21).■ Postanowienie TSUE z 27 października 2021 r. o nałożeniu na Polskę kary finansowej za niewykonywanie środków tymczasowych Na skutek braku działań ze strony polskiego rządu w celu wykonania postanowienia zamrażającego przepisy tzw. ustawy kagańcowej TSUE zdecydował o nałożeniu na Polskę kary finansowej w wysokości 1 mln euro dziennie za każdy dzień dalszego obowiązywania zamrożonych rozwiązań. ■ Wniosek prokuratora generalnego do TK Prokurator generalny składa 10 listopada br. wniosek do polskiego TK, w którym domaga się uznania za niezgodny z ustawą zasadniczą przepisu Traktatu o funkcjonowaniu UE w zakresie, w jakim „Trybunał Sprawiedliwości UE przyjmuje, że przepis ten umożliwia nakładanie kar pieniężnych za niezastosowanie się do orzeczonego środka tymczasowego”.
Wyroki: Skutki:
■Wyrok TSUE z 15 lipca 2021 r. dotyczący systemu dyscyplinarnego sędziów (sprawa C-791/19)TSUE, na wniosek Komisji Europejskiej, stwierdza m.in., że ID SN nie jest niezależnym i bezstronnym sądem, a także uznaje za niezgodne z prawem unijnym przepisy pozwalające pociągać do odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów za zadanie TSUE pytań prejudycjalnych. ■ Zarządzenia I prezes SN częściowo zamrażające ID SN Zgodnie z decyzją I prezes SN akta nowych spraw dyscyplinarnych sędziów mają trafiać do sekretariatu I prezesa SN, gdzie będą przechowywane. Jeżeli zaś chodzi o sprawy, które już wpłynęły do ID SN, to prezes tej izby ma rozważyć przechowywanie ich w sekretariacie bez przydziału sędziom lub bez wyznaczenia pozostałych członków składu orzekającego. Zaś co do spraw, do których przydzielone zostały już składy orzekające, to prezes ID SN „rozważy zwrócenie się do sędziów, aby w ramach swej niezawisłości rozważyli podjęcie decyzji o powstrzymaniu się od rozpoznawania spraw”. Zarządzenia I prezes SN zostały skrytykowane m.in. przez stowarzyszenia sędziowskie. Jak mówił Bartłomiej Przymusiński, rzecznik prasowy Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, sprawy dyscyplinarne nie powinny być wkładane do szuflady, lecz przekazane do rozpoznania sędziom, których prawidłowość powołania nie budzi żadnych wątpliwości. ■ Zapowiedzi zmian legislacyjnych Jarosław Kaczyński, prezes PiS, zapowiedział 7 sierpnia br. w rozmowie z PAP, że ID SN w tej postaci, w jakiej funkcjonuje obecnie, zostanie zlikwidowana. Jednocześnie zaznaczył, że nie uznaje wyroku TSUE, gdyż ten wykracza poza ramy traktatów unijnych. Choć prezes PiS zaznaczył, że pierwsze propozycje rozwiązań w tym zakresie pojawią się już we wrześniu, jak do tej pory żaden projekt nie ujrzał światła dziennego. Za to prezydent skierował do Sejmu projekt dotyczący wprowadzenia instytucji sędziego pokoju. Propozycje mają na celu odciążenie wymiaru sprawiedliwości od spraw mniejszej wagi i przyspieszenie procedur sądowych. Z nieoficjalnych informacji wynika natomiast, że zmiana miałaby polegać nie tylko na likwidacji budzącej kontrowersje ID SN, ale na całościowej reorganizacji SN. Ten miałby zostać znacznie okrojony i składać się tylko z dwóch izb (Izby Prawa Prywatnego i Izby Prawa Publicznego). Częściowo pogłoski te potwierdził w wywiadzie dla RMF FM z 16 października prezes Kaczyński.Z kolei 15 listopada minister sprawiedliwości przedstawił założenia całościowej reformy sądów powszechnych. Zgodnie z nimi w miejsce sądów apelacyjnych, okręgowych i rejonowych powołane zostaną sądy regionalne i okręgowe, zaś sędziowie obecnych sądów staną się z mocy prawa sędziami sądu powszechnego.
■Wyrok TSUE z 6 października 2021 r. dotyczący możliwości pomijania orzeczeń wydanych przez sędziów wadliwie powołanych (sprawa C-487/19)TSUE w odpowiedzi na pytania prejudycjalne zadane przez Izbę Cywilną Sądu Najwyższego stwierdził, że orzeczenia sędziów, którzy zostali powołani po przeprowadzaniu konkursu przed obecną Krajową Radą Sądownictwa, mogą być uznawane za niebyłe.
■Wyrok TSUE z 16 listopada 2021 r. dotyczący zasad delegowania sędziów TSUE odpowiedział na pytania prejudycjalne Sądu Okręgowego w Warszawie. Uznał, że obecny system delegowania sędziów, w ramach którego minister sprawiedliwości, będący jednocześnie prokuratorem generalnym, posiada uprawnienie do delegowania sędziów do sądów wyższej instancji na czas nieokreślony oraz do odwołania sędziego z takiej delegacji w każdym czasie w sposób dyskrecjonalny, narusza prawo unijne.
©℗
Co orzekł Europejski Trybunał Praw Człowieka i jakie były tego skutki
Wyroki: Skutki:
■Wyrok ETPC z 7 maja 2021 r., w którym poruszono problem tzw. sędziów dublerów w TK (skarga nr 4907/18)ETPC rozpatrywał skargę spółki Xero Flor, w której zarzucono Polsce, że ta naruszyła wynikające z art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka prawo do rozpoznawania sprawy przez sąd ustanowiony ustawą. Chodziło o to, że decyzję w sprawie skargi konstytucyjnej wniesionej przez Xelor Flor do polskiego TK podjął skład, w którym zasiadał jeden z tzw. sędziów dublerów. ETPC przychylił się do zarzutów skarżącej i stwierdził, że Sejm wybrał, a prezydent powołał trzech sędziów TK na stanowiska już obsadzone. Tym samym doszło do naruszenia zasad wyboru sędziów TK. ■ Wniosek prokuratora generalnego do TK W reakcji na to orzeczenie ETPC prokurator generalny zwrócił się do polskiego TK o stwierdzenie niezgodności art. 6 europejskiej konwencji w zakresie, w jakim przepis ten pozwala strasburskiemu trybunałowi dokonywać badania legalności sędziów TK. Rozprawa z wniosku PG ma się odbyć w najbliższą środę.
■Wyrok ETPC z 29 czerwca 2021 r., w którym poruszono kwestię odwoływania sędziów ze stanowisk funkcyjnych (skargi nr 26691/18 i 27367/18)Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpatrzył skargi dwóch sędziów, którzy zostali odwołani przez ministra sprawiedliwości ze stanowisk wiceprezesów Sądu Okręgowego w Katowicach. Orzekł, że doszło do naruszenia prawa do sądu wynikającego z art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, gdyż odwołani wiceprezesi nie mogli odwołać się od decyzji ministra do sądu, a także dlatego że decyzja ta nie była uzasadniona.
■Wyrok ETPC z 22 lipca 2021 r., w którym poruszono problem Izby Dyscyplinarnej SN (skarga nr 43447/19)ETPC, rozpatrując skargi jednej z adwokatek, która była sądzona dyscyplinarnie przez ID SN, stwierdził, że prawniczka nie miała zagwarantowanego sprawiedliwego procesu i bezstronnego sądu. Strasburski trybunał uznał, że ID SN narusza Europejską Konwencję Praw Człowieka dlatego, że na procedurę powoływania sędziów do tej izby nadmiernie wpłynęła władza ustawodawcza i wykonawcza. ■ Rząd odwołuje się od wyroku 27 października br. Ministerstwo Spraw Zagranicznych poinformowało, że odwołało się od wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce. To, czy sprawa zostanie rozpatrzona tak, jak tego oczekuje polski rząd, nie jest pewne. Wnioskować o ponowne zbadanie sprawy przez Wielką Izbę ETPC można bowiem tylko w szczególnych przypadkach. O tym, czy w tej konkretnej sprawie mamy z takim przypadkiem do czynienia, zdecyduje teraz zespół składający się z pięciu sędziów ETPC. Dopiero uwzględnienie przez niego wniosku otwiera drogę do postępowania przez Wielką Izbą ETPC. Tak się może stać jedynie wówczas, gdy wniosek zawiera bardzo ważną kwestię dotyczącą stosowania EKPC.■ Wyroki polskich sądów Sądy, i to zarówno powszechne, jak i SN, powołując się na argumentację zawartą w wyroku ETPC, kwestionują orzeczenia, jeżeli w ich wydaniu brała udział osoba, która została powołana po przejściu procedury konkursowej przed obecną KRS (np. przywołany już wyrok SO w Częstochowie, sygn. akt VII Ka 651/21).
■Wyrok ETPC z 8 listopada 2021 r., w którym poruszono problem Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych (skargi nr 49868/19 i 57511/19)ETPC badał skargę sędziów, którzy przepadli w konkursie do SN i którzy decyzję w tym zakresie wydaną przez Krajową Radę Sądownictwa zaskarżyli do jednej z dwóch nowych izb SN – Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Strasburski trybunał doszedł do wniosku, że doszło do naruszenia prawa do rzetelnego procesu, gdyż na proces obsadzenia tej izby miały władza wykonawcza i ustawodawcza. A to powoduje, że IKNiSP nie jest niezależnym i bezstronnym sądem ustanowionym przez prawo w rozumieniu art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. ■ Wniosek prokuratora generalnego do TK Prokurator generalny skierował do TK wniosek, w którym domaga się stwierdzenia niekonstytucyjności art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w zakresie w jakim przepis ten pozwala ETPC lub sądom krajowym na badanie ustaw dotyczących ustroju sądownictwa, właściwości sądów, a także ustawy dotyczącej Krajowej Rady Sądownictwa.
©℗