Ustawa z 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz.U. poz. 1629) weszła w życie 25 listopada 2018 r. Ten długo oczekiwany przez przedsiębiorców akt prawny reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, oraz kontynuowania działalności z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa.
W Polsce mimo dotychczasowych problemów jednoosobowa działalność gospodarcza była jedną z najpopularniejszych oraz najatrakcyjniejszych form prowadzenia przedsiębiorstwa. Możliwość korzystania z uproszczonej księgowości, brak sformalizowanej struktury funkcjonowania, mniej formalności przy podejmowaniu decyzji to tylko niektóre zalety jednoosobowej działalności gospodarczej. Jak wynika z danych na 31 grudnia 2016 r. udostępnionych przez GUS, w Polsce funkcjonowało blisko 3 mln jednoosobowych przedsiębiorstw. Dla porównania spółek handlowych było 500 tys. Tylko w 2016 r. indywidualna działalność gospodarcza została wybrana przez 80 proc. osób rozpoczynających własne biznesy. Te przykładowe liczby mogą świadczyć o możliwej skali problemów z kontynuacją działalności przedsiębiorstwa osoby fizycznej po jej śmierci.
Każda nowa regulacja prawna, której celem jest poprawienie efektywności oraz ułatwienie prowadzenia działalności gospodarczej, wymaga uwagi oraz powinna być propagowana wśród przedsiębiorców. Wprowadzenie zarządu sukcesyjnego zaś to coś więcej niż tylko ułatwienie, to wręcz gwarancja kontynuacji przedsiębiorstwa osoby fizycznej przez spadkobierców. Kwestia sukcesji działalności gospodarczej prowadzonej przez osoby fizyczne wreszcie doczekała się swojej regulacji i należy oceniać ją pozytywnie. Choć widać pewne mankamenty, to stanowi potrzebną ingerencję ustawodawcy, skutkującą uregulowaniem tej sfery aktywności.
W pierwszym odcinku komentarza omawiamy regulacje dotyczące charakteru zarządu sukcesyjnego, sposobu jego ustanowienia oraz zarządu przedsiębiorstwem w spadku do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Kwestie te mają charakter podstawowy i pozwolą zrozumieć sens tej instytucji.
radca prawny
aplikant radcowski
prawnik
SDZLEGAL SCHINDHELM , Kancelaria Prawna Schampera, Dubis, , Zając i Wspólnicy sp.k.
TYDZIEŃ Z KOMENTARZAMI – BAZA PUBLIKACJI
W tygodniku Firma i Prawo komentowaliśmy ustawy:
• z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
• z 5 lipca 2001 r. o cenach
• z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych
• z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze
• z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych
• z 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych
• z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym
• z 12 grudnia 2012 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów
• z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji
• z 14 grudnia 2012 r. o odpadach
• z 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta
• z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym
• z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne
• z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych
• z 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne
• z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (wyciąg dotyczący rękojmi i gwarancji)
• z 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych
Przeoczyłeś tygodnik? Znajdziesz go w wydaniach dgp nawww.edgp.gazetaprawna.pl

Rozdział 1

Przepisy ogólne

Art. 1. [Zakres regulacji]

Ustawa reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, zwanej dalej „CEIDG”, oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa.

komentarz
  • Zakres regulacji. Jak wynika z art. 1 ustawy, ustanowione w niej zasady dotyczące zarządu sukcesyjnego mają zastosowanie w razie śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) oraz w sytuacji kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa. Przy czym obie przesłanki muszą być spełnione łącznie. Zatem przesłanką formalną warunkującą stosowanie przepisów ustawy jest wpis przedsiębiorcy do CEIDG, czyli rejestru przedsiębiorców, którzy działają w Polsce, prowadzonego w formie elektronicznej przez ministra przedsiębiorczości i technologii. Z kolei przesłanką materialną jest wykonywanie działalności gospodarczej z wykorzystaniem przedsiębiorstwa, rozumianego w sposób opisany w art. 551 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. ‒ Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm.; dalej: k.c.). Zgodnie z zawartą tam definicją przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:
1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5) koncesje, licencje i zezwolenia;
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8) tajemnice przedsiębiorstwa;
9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
  • Działalność bez wpisu do CEIDG. Wskazać przy tym należy, że zarząd sukcesyjny może dotyczyć działalności każdego przedsiębiorcy jednoosobowego, bez względu na rodzaj wykonywanej działalności gospodarczej. Natomiast warunek posiadania wpisu w CEIDG skutkuje tym, że nie jest możliwe stosowanie instytucji zarządu sukcesyjnego do przedsiębiorców, którzy nie uzyskali wpisu do CEIDG, jak również do tych, którzy na gruncie prawa polskiego nie podlegają takiemu wpisowi. Zatem do osób wykonujących np. działalność bagatelną, o której mowa w art. 5 ust. 1 ustawy z 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. poz. 646 ze zm.), przepisy ustawy nie znajdują zastosowania, chyba że osoby te złożyły stosowny wniosek i zostały wpisane do CEIDG. Inną kategorią osób wyłączonych spod reżimu omawianego aktu prawnego są np. rolnicy indywidualni wykonujący działalność gospodarczą, o której mowa w art. 6 prawa przedsiębiorców.

Art. 2. [Składniki przedsiębiorstwa w spadku]

1. Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.

2. Jeżeli w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025, 1104 i 1629) stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka, przedsiębiorstwo w spadku obejmuje całe to przedsiębiorstwo.
3. Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje także składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej, nabyte przez zarządcę sukcesyjnego albo na podstawie czynności, o których mowa w art. 13, w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego.
4. W przypadkach, o których mowa w rozdziale 8, przepisy ustawy odnoszące się do przedsiębiorstwa w spadku stosuje się odpowiednio do udziału przedsiębiorcy w majątku wspólnym wspólników spółki cywilnej.
komentarz
  • Podział składników. Przedsiębiorstwo w spadku jest rodzajem przedsiębiorstwa w ujęciu przedmiotowym (art. 551 k.c.), zatem nie ma samo w sobie zdolności prawnej w sferze prawa cywilnego, a tym bardziej nie jest ono ani osobą prawną, ani jednostką organizacyjną. Rozwiązanie to jest spójne z zasadą przyjętą na gruncie art. 551 k.c. Zgodnie z treścią analizowanego przepisu obejmuje ono składniki zarówno materialne, jak i niematerialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w momencie jego śmierci. Należą do niego również expressis verbis składniki materialne oraz niematerialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej, ale nabyte już przez zarządcę sukcesyjnego w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, albo też składniki takie nabyte na podstawie czynności zachowawczych. [przykład 1]
  • Zachowanie w całości. W art. 2 ust. 2 ustawodawca wyraźnie przesądził, że w sytuacji, w której przedsiębiorca prowadził działalność przy wykorzystaniu przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551 k.c., które stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy oraz jego małżonka, przedsiębiorstwo w spadku obejmuje całe to przedsiębiorstwo. W znacznej części przypadków to właśnie małżonkowi jako najbliższej osobie zmarłego przedsiębiorcy będzie zależało na nieprzerwanej kontynuacji biznesu. Z reguły dochody takiego przedsiębiorstwa są również źródłem utrzymania drugiego małżonka, a często i większej rodziny. W tym zakresie wprowadzenie domniemania istnienia przedsiębiorstwa jako całości pozwala na dalsze jego prowadzenie w sposób nieprzerwany i nie naraża małżonka zmarłego na problemy, jakie mogłyby powstać na skutek podziału przedsiębiorstwa na część spadkową i niewchodzącą w skład spadku, np. w zakresie zawiązanych przez małżonków umów, zatrudnionych pracowników itp. Co ważne, w omawianym kontekście nie ma znaczenia ustrój majątkowy obowiązujący małżonków, w szczególności czy małżonkowie pozostają we wspólności majątkowej małżeńskiej.
Czynności zachowawcze opisane zostały przez ustawodawcę w art. 13 ustawy, m.in. w art. 13 ust. 1 zawarto przykładowy katalog działań, jakie w okresie między śmiercią przedsiębiorcy a dniem ustanowienia zarządu sukcesyjnego (a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – dniem wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego), mogą być podejmowane przez osoby uprawnione do ich wykonywania w celu zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Osoby uprawnione do wykonywania czynności zachowawczych natomiast wskazane w art. 14 ustawy.

Art. 3. [Właściciel przedsiębiorstwa w spadku]

Właścicielem przedsiębiorstwa w spadku w rozumieniu ustawy jest:

1) osoba, która zgodnie z prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia albo europejskim poświadczeniem spadkowym, nabyła składniki niematerialne i materialne, o których mowa w art. 2 ust. 1, na podstawie powołania do spadku z ustawy albo testamentu albo nabyła przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie na podstawie zapisu windykacyjnego;
2) małżonek przedsiębiorcy w przypadku, o którym mowa w art. 2 ust. 2, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
3) osoba, która nabyła przedsiębiorstwo w spadku albo udział w przedsiębiorstwie w spadku bezpośrednio od osoby, o której mowa w pkt 1 lub 2, w tym osoba prawna albo jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. ‒ Kodeks cywilny, do której wniesiono przedsiębiorstwo tytułem wkładu – w przypadku gdy po śmierci przedsiębiorcy nastąpiło zbycie tego przedsiębiorstwa albo udziału w tym przedsiębiorstwie.
komentarz
  • Kategorie właścicieli. Analizowany przepis precyzuje, kim są właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Ustawodawca wyróżnił trzy kategorie osób. Do grona właścicieli zaliczył:
– spadkobiercę lub zapisobiercę windykacyjnego,
– małżonka przedsiębiorcy – o ile przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku oraz
– nabywcę udziału w przedsiębiorstwie.
  • Spadkobierca. Chodzi tu zarówno o spadkobiercę testamentowego, jak i spadkobiercę ustawowego. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego domniemywa się, że spadkodawcą jest ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia.
Stwierdzenia nabycia spadku dokonuje sąd rejonowy właściwy ze względu na ostatnie miejsce stałego pobytu zmarłego. Z kolei poświadczenie dziedziczenia jest to czynność notarialna, do sporządzenia której wymagana jest obecność wszystkich spadkobierców. Poświadczyć dziedziczenie można przed dowolnie wybranym notariuszem.
Ponadto ustawa uznaje za spadkodawcę podmiot, który legitymuje się europejskim poświadczeniem spadkowym.
Zgodnie z ogólną zasadą wywodzoną z art. 925 k.c. moment nabycia spadku to chwila jego otwarcia, a ta pokrywa się z chwilą śmierci spadkodawcy. Od tego dopiero momentu powstaje obowiązek ustalenia kręgu spadkobierców, uprawnionych ewentualnie do przedsiębiorstwa w spadku. Wymienione powyżej instrumenty, a więc stwierdzenie nabycia spadku, poświadczenie dziedziczenia oraz europejskie poświadczenie spadkowe, pozwalają stwierdzić prawa do spadku, a wiec mają w tym zakresie doniosłe znaczenie legitymacyjne i dowodowe.
  • Zapisobierca windykacyjny. Jest to osoba, co do której spadkodawca postanowił, że z chwilą otwarcia spadku nabędzie przedmiot zapisu (zapis windykacyjny). A contrario zapisobierca zwykły nie może być uznany za właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Należy zatem wyraźnie rozdzielić obydwie instytucje mimo ich terminologicznego podobieństwa. Główna różnica polega na tym, że zapis zwykły jedynie zobowiązuje spadkobiercę do spełnienia na rzecz oznaczonej osoby (zapisobiercy zwykłego) określonego świadczenia, podczas gdy zapis windykacyjny sprawia, że określona osoba (zapisobierca windykacyjny) z chwilą śmierci spadkodawcy nabywa przedmiot zapisu. Tym samym zapis windykacyjny w dniu otwarcia spadku wywiera określone skutki rzeczowe, natomiast zapis zwykły – stawia osobę, na rzecz której został dokonany, w charakterze wierzyciela względem zobowiązanego spadkobiercy zmarłego jako dłużnika.
Podsumowując: użyte w ustawie pojęcie „właściciel przedsiębiorstwa w spadku” identyfikować należy wyłącznie z rzeczywistym następcą prawnym, tj. osobą, której prawa do spadku bądź zapisu windykacyjnego zostały potwierdzone w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, w zarejestrowanym akcie poświadczenia dziedziczenia lub też w europejskim poświadczeniu spadkowym. Samo roszczenie praw do spadku albo do zapisu windykacyjnego nie będzie uznane za wystarczające.
  • Małżonek przedsiębiorcy. Właścicielem przedsiębiorstwa w spadku małżonek przedsiębiorcy może zostać, jeżeli:
– w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka (na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej lub z innego tytułu), oraz
– posiada udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Zatem w kręgu osób, którym przysługują prawa do przedsiębiorstwa w spadku, znajduje się małżonek przedsiębiorcy, jednak dopiero wtedy, gdy spełnione są określone wyżej przesłanki. [przykład 2]
  • Nabywca udziału w przedsiębiorstwie. Jeżeli po śmierci przedsiębiorcy nastąpiło zbycie przedsiębiorstwa albo udziału w przedsiębiorstwie (w tym zbycie spadku obejmującego to mienie), to właścicielem przedsiębiorstwa w spadku jest osoba, która nabyła przedsiębiorstwo w spadku albo udział w przedsiębiorstwie w spadku bezpośrednio od osoby, o której mowa w art. 3 ust. 1 lub 2 ustawy (a więc np. od spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego czy też od jego małżonka). Nabywcą może być też osoba prawna albo jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 par. 1 k.c., do której wniesiono przedsiębiorstwo tytułem wkładu. Ponadto wielkość posiadanych udziałów w przedsiębiorstwie w spadku warunkować będzie siłę oraz wpływ poszczególnych osób na sposób prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku (więcej na ten temat w art. 4).

Art. 4. [Ustalanie wielkości udziałów w przedsiębiorstwie w spadku]

Wielkość udziałów w przedsiębiorstwie w spadku ustala się według wielkości udziałów spadkowych lub udziałów we współwłasności przedsiębiorstwa.

komentarz
  • Zasady ustalania udziałów. Komentowany przepis określa zasady ustalania wielkości udziałów, jakie obejmują w przedsiębiorstwie w spadku osoby uprawnione, o których mowa w art. 3 ustawy. W praktyce często będziemy mieć do czynienia z sytuacjami, gdy co najmniej kilka osób będzie uprawnionych do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Tym samym zasadne jest określenie, w jaki sposób osoby te swoje prawa powinny wykonywać i jaki jest wpływ każdej z nich na funkcjonowanie podmiotu. Ustawodawca wskazał, że reguły te będą ustalane według wielkości udziałów spadkowych lub udziałów we współwłasności przedsiębiorstwa.
Użyty w komentowanym artykule spójnik „lub” wskazuje, że możliwa jest sytuacja, gdy wielkość udziałów w przedsiębiorstwie w spadku będzie ustalana łącznie na podstawie wielkości udziałów spadkowych oraz udziałów we współwłasności przedsiębiorstwa. O takiej sytuacji będzie można mówić, gdy mienie objęte przedsiębiorstwem w spadku wchodziło do majątku wspólnego małżonków, a do kręgu spadkobierców ustawowych przedsiębiorcy należą małżonek i jego dzieci. [przykład 3]

przykład 1

Składniki przedsiębiorstwa w spadku
Jan K. prowadził jednoosobową działalność gospodarczą, zajmował się programowaniem i obróbką graficzną zdjęć. Zmarł 1 stycznia 2019 r., tuż po tym, jak odnowił licencje na używane programy komputerowe. Jan K. jeszcze za życia powołał zarządcę sukcesyjnego. Krótko po śmierci przedsiębiorcy zgłosiła się firma udzielająca licencji na użytkowane przez Jana K. programy komputerowe, żądając ponownie jej wykupienia, gdyż ta nie obejmuje osoby zarządcy sukcesyjnego.
Roszczenie takie należy uznać za bezpodstawne, gdyż licencje, jako składniki niematerialne, weszły w skład przedsiębiorstwa w spadku i zarządca sukcesyjny ma prawo z nich korzystać w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa w spadku.

przykład 2

Udział małżonka
Joanna i Andrzej W. byli małżeństwem, z ich związku przyszło na świat troje dzieci. Małżonkowie wspólnie prowadzili przedsiębiorstwo zajmujące się świadczeniem usług cateringowych. W jego skład wchodził m.in. budynek, w którym znajdowały się kuchnia oraz magazyn. Joanna W. zginęła nagle w wypadku samochodowym. Jako że mienie objęte przedsiębiorstwem w spadku wchodziło do majątku małżonków, to do grona spadkobierców ustawowych Joanny W. należą małżonek, Andrzej W., oraz troje dzieci. Udział małżonka w przedsiębiorstwie w spadku wynosi 5/8, na co składa się 1/2 z tytułu współwłasności oraz 1/8 z tytułu powołania do spadku z ustawy.

przykład 3

Sposób podziału
Jeżeli spadkobiercami zmarłego przedsiębiorcy, który nie pozostawił po sobie testamentu, są żona oraz dwójka dzieci, to udział każdego z nich w przedsiębiorstwie w spadku będzie wynosił:
• żona: 4/6 (z czego: 1/2 – z tytułu współwłasności przedsiębiorstwa oraz 1/3 – z tytułu powołania do spadku z ustawy);
• dzieci spadkodawcy: 1/3 – osobno dla każdego z nich.
Oznacza to, że w przypadku gdy przedsiębiorstwo wchodziło do wspólności ustawowej małżeńskiej, do spadku wchodzi jedynie udział w wysokości 1/2 w tym przedsiębiorstwie, gdyż na podstawie u omawianej ustawy małżonek zmarłego przedsiębiorcy jest uprawniony do udziału w wysokości 1/2 z tytułu współwłasności. ©℗

Art. 5. [Odpowiednie stosowanie przepisów o wykonywaniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę]

W zakresie nieuregulowanym w ustawie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku przez zarządcę sukcesyjnego oraz dokonywania czynności, o których mowa w art. 13, przez osobę, o której mowa w art. 14, jeżeli dokonała ona zgłoszenia o kontynuowaniu prowadzenia przedsiębiorstwa, o którym mowa w art. 12 ust. 1c ustawy z dnia 13 października 1995 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (Dz.U. z 2017 r. poz. 869 i 2491 oraz z 2018 r. poz. 106, 650, 771 i 1629), stosuje się odpowiednio przepisy o wykonywaniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę.

komentarz
  • Odesłanie do innych ustaw. Przedsiębiorstwo w spadku prowadzone jest na zasadach właściwych dla innych podmiotów gospodarczych, oczywiście z uwzględnieniem jego specyfiki. Niecelowe jest zatem inkorporowanie do treści omawianej ustawy (powtarzanie) przepisów ustaw, które dotyczą wykonywania działalności gospodarczej. Od tego są odpowiednie odesłania oraz reguły wykładni aktów prawnych. W innym przypadku akty prawne stawałyby się nieczytelne, posługując się zbędnymi powtórzeniami.
Zgodnie z generalnym odesłaniem w zakresie nieuregulowanym w omawianej ustawie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku „stosuje się odpowiednio przepisy o wykonywaniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę”. Chodzi tutaj w szczególności (lecz nie wyłącznie) o prawo przedsiębiorców, które określa zasady podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w tym prawa i obowiązki przedsiębiorców oraz zadania organów władzy publicznej w tym zakresie.
Do wykonywania działalności przez przedsiębiorstwo w spadku znajdą ponadto zastosowanie inne akty prawne, np.:
– ustawa z 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 683 ze zm.),
– ustawa z 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. poz. 1000 ze zm.),
– ustawa z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 799 ze zm.),
– ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 798 ze zm.). [przykład 4]
  • Koncesje. Dodatkowo trzeba pamiętać, że o obowiązku przestrzegania konkretnych przepisów prawa może decydować zakres działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwo w spadku, w szczególności jeżeli jest to działalność wymagająca uzyskania odrębnej koncesji. Jeżeli np. przedsiębiorstwo w spadku będzie prowadziło działalność agencji ochrony, to będzie zobowiązane dodatkowo do przestrzegania przepisów ustawy z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2142).
W tym miejscu wymaga zasygnalizowania, że przedsiębiorstwo w spadku zostało objęte zasadą sukcesji praw i obowiązków wynikających również z zakresu prawa publicznego. W przeciwnym razie, jeżeli przedsiębiorstwo zmarłego traciłoby otrzymaną koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w danej sferze, w istocie mogłoby się okazać, że jego utrzymanie nie jest ekonomicznie uzasadnione. Dalej dysponowałoby ono wymaganymi zasobami, ale bez posiadania odpowiedniej koncesji nie byłoby w stanie prowadzić dotychczasowej działalności. Szczegółowo omówimy ten temat w jednej z kolejnych części traktującej o sukcesji praw i obowiązków zmarłego przedsiębiorcy wynikających ze stosunków publicznoprawnych.

Rozdział 2

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego

Art. 6. [Warunki ustanowienia zarządu sukcesyjnego]

1. Do ustanowienia zarządu sukcesyjnego wymagane jest:

1) powołanie zarządcy sukcesyjnego;
2) wyrażenie zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji;
3) dokonanie wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego.
2. Zawieszenie działalności gospodarczej nie stanowi przeszkody do ustanowienia zarządu sukcesyjnego.
3. Nie można ustanowić zarządu sukcesyjnego, jeżeli została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy.
komentarz
  • Niezbędne działania. Wprowadzone w ustawie pojęcie zarządu sukcesyjnego oznacza tymczasowy zarząd przedsiębiorstwem po śmierci jego właściciela do czasu zakończenia działu spadku. Przy czym ustanowienie takiego zarządu jest możliwe jedynie w przypadku tych przedsiębiorców, którzy w chwili śmierci byli wpisani do CEIDG. Powołanie zarządcy nie jest zatem dopuszczalne w szczególności w przypadku spółek handlowych, wpisanych do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, w tym np. spółek jawnych i z ograniczoną odpowiedzialnością.
Jednak komentowana ustawa znajdzie zastosowanie do spółek cywilnych, nierejestrowanych ani w CEIDG, ani w rejestrze przedsiębiorców (szerzej opiszemy to w jednym z kolejnych odcinków komentarza).
W art. 6 ust. 1 określono warunki, które muszą zostać spełnione łącznie w celu prawidłowego ustanowienia zarządu sukcesyjnego.
  • Powołanie zarządcy sukcesyjnego. Zagadnienia sposobu i formy powołania zarządcy sukcesyjnego zostanie szerzej omówione w komentarzach do art. 9 oraz do art. 12. W tym miejscu należy jednak zasygnalizować, że istnieją dwa sposoby powołania zarządcy sukcesyjnego:
1) przez przedsiębiorcę za jego życia (patrz komentarz do art. 9),
2) po śmierci przedsiębiorcy przez osoby uprawnione (patrz komentarz do art. 12).
  • Zgoda osoby powołanej. Zgodnie z art. 6 ust. 1 komentowanej ustawy do prawidłowego ustanowienia zarządu sukcesyjnego niezbędne jest nie tylko powołanie zarządcy sukcesyjnego, lecz także wyrażenie przez niego zgody na pełnienie funkcji. W zależności od sposobu powołania zarządcy odmienny również będzie sposób wyrażenia takiej zgody. I tak:
– w przypadku powołania zarządcy przez przedsiębiorcę za jego życia – zgoda powinna być wyrażona w formie pisemnej pod rygorem nieważności, [wzór]

wzór

Wrocław, 1 maja 2019 r.
Zgoda na powołanie do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego
Ja niżej podpisany, Adam Kwiatkowski, posiadający numer PESEL: 76101106542, legitymujący się dowodem osobistym numer XXX000000, zamieszkały we Wrocławiu przy ul. Iksińskiej 55, wyrażam zgodę na pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego na podstawie powołania przez Jana Kwiatkowskiego, prowadzącego działalność gospodarczą pod firmą: „Działalność Usługowa Jan K.” z siedzibą we Wrocławiu, posiadającego numer PESEL: 76011106452, REGON 00110296243 oraz NIP 123-456-78-90.
Adam Kwiatkowski
[czytelny podpis] ©℗
– w przypadku powołania zarządcy po śmierci przedsiębiorcy, w trybie z art. 12 ustawy – niezbędne będzie wyrażenie zgody w formie aktu notarialnego.
  • Konsekwencje wyrażenia zgody. Poprzez wyrażenie zgody na pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego dany podmiot przejmuje na siebie obowiązki związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku, jak również odpowiedzialność wobec spadkobierców lub osób trzecich z tego tytułu. W tym zakresie zarządca sukcesyjny ponosi w szczególności odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków. Zarządca sukcesyjny, na wzór syndyka masy upadłości, powinien kierować się przy podejmowaniu swoich czynności dobrem przedsiębiorstwa w spadku. Jako czynności będące nienależytym wykonaniem obowiązków można wymienić m.in:
– obciążanie przedsiębiorstwa w spadku bez zgody wskazać właścicieli,
– dopuszczanie do przedawnienia wierzytelności przedsiębiorstwa,
– rozporządzanie mieniem przedsiębiorstwa w spadku bez zgody właścicieli.
Warto podkreślić, że zarządca ponosi także ryzyko niewypłacalności przedsiębiorstwa w spadku. Jeżeli się okaże, że przejęte pod zarząd przedsiębiorstwo jest niewypłacalne albo stanie się ono niewypłacalne w toku sprawowania zarządu, to zarządca obowiązany jest do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Niezgłoszenie wniosku w terminie skutkuje odpowiedzialnością zarządcy sukcesyjnego wobec wierzycieli przedsiębiorcy. Zarządca odpowiada co do zasady majątkiem prywatnym w pełnej wysokości za wszystkie niespłacone zobowiązania zmarłego przedsiębiorcy.
  • Zawartość wniosku o wpis do CEIDG. Do wniosku o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG nie jest wymagane dołączenie pisemnej zgody osoby powołanej. Zamiast tego przedsiębiorca składa we wniosku oświadczenie, pod rygorem odpowiedzialności karnej, że wskazana osoba wyraziła zgodę na pełnienie funkcji zarządcy. Niemniej jednak zarówno dokument powołania, jak i zgoda osoby powołanej powinny być przechowywane przez przedsiębiorcę, ponieważ weryfikacja prawdziwości złożonego oświadczenia będzie miała miejsce już po śmierci przedsiębiorcy.
W przypadku gdyby po śmierci przedsiębiorcy wyszło na jaw, że wskazana przez niego w CEIDG osoba nie wyraziła zgody na pełnienie funkcji zarządcy, powołanie będzie nieważne. Oznacza to, że osoba wskazana przez przedsiębiorcę jako zarządca sukcesyjny nie obejmie tej funkcji, a jedyną możliwością na powołanie zarządcy sukcesyjnego będzie wykorzystanie trybu z art. 12 ustawy.
  • Dokonanie wpisu do CEIDG. Ostatnim krokiem do ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest dokonanie wpisu do CEIDG. Do złożenia wniosku o wpis zarządcy sukcesyjnego do bazy CEIDG obowiązany jest przedsiębiorca, a samo złożenie wniosku nie podlega opłacie. Dopiero dokonanie wpisu zarządcy sukcesyjnego do CEIDG skutkuje ustanowieniem zarządu sukcesyjnego (wpis ma charakter konstytutywny). Przedsiębiorca może złożyć wniosek w dowolnym czasie po powołaniu zarządcy sukcesyjnego i uzyskaniu jego pisemnej zgody.
  • Sposoby złożenia wniosku. Wniosek o wpis może zostać złożony na różne sposoby. Możliwa jest droga całkowicie elektroniczna oraz złożenie wersji papierowej. I tak:
1) jeśli wnioskodawca posiada profil zaufany lub kwalifikowany podpis elektroniczny – wniosek może zostać przez niego wypełniony i złożony online poprzez portal CEIDG;
2) w przypadku kiedy przedsiębiorca nie posiada profilu zaufanego lub kwalifikowanego podpisu elektronicznego, może skorzystać z jednej z poniższych opcji:
a) wypełnić wniosek online na portalu CEIDG, a następnie wydrukować go i złożyć go w urzędzie gminy; w tym przypadku niezbędne jest stawienie się w urzędzie w celu potwierdzenia tożsamości wnioskodawcy (poprzez okazanie dowodu tożsamości) i złożenie odręcznego podpisu;
b) pobrać wniosek w wersji papierowej, a następnie wypełnić go i złożyć w urzędzie gminy; po złożeniu zostanie on następnie przekształcony przez pracowników urzędu na wniosek elektroniczny i zarejestrowany w systemie;
c) pobrać wniosek w wersji papierowej, wypełnić go, a następnie przesłać listem poleconym na adres urzędu gminy – w tym przypadku w celu potwierdzenia tożsamości wnioskodawcy złożony na nim podpis powinien być poświadczony notarialnie.
  • Konsekwencje niezłożenia wniosku. Należy zdawać sobie sprawę, że jeśli przedsiębiorca nie dopełni formalności i nie złoży wniosku o wpis powołanego zarządcy sukcesyjnego do CEIDG przed swoją śmiercią, ustanowienie zarządu sukcesyjnego będzie możliwe jedynie w procedurze z udziałem jego następców prawnych. W takim wypadku oświadczenie woli dotyczące powołania określonej osoby na zarządcę sukcesyjnego może pełnić jedynie funkcję wskazówki dla osób upoważnionych (zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy) co do tego, jaka była wola przedsiębiorcy.
Warto podkreślić, że zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu nie jest wymagane uzyskanie wpisu przed śmiercią przedsiębiorcy, a jedynie złożenie wniosku o taki wpis (więcej na ten temat – w komentarzu do art. 10). [przykład 5]

przykład 4

Przepisy szczególne nadal obowiązują
Jan K. prowadził działalność gospodarczą w zakresie odbioru i transportu odpadów. Po jego śmierci przedsiębiorstwo zostało przejęte w zarząd sukcesyjny. W toku jego wykonywania, oprócz przepisów ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, zarządca sukcesyjny będzie zobowiązany do przestrzegania przepisów szczególnych, regulujących ten typ prowadzenia działalności, w tym w szczególności ustawy o odpadach. W tym zakresie przedsiębiorstwo w spadku zobowiązane będzie np. do posiadania numeru BDO, tj. numeru wpisu w bazie danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami.

przykład 5

Istotny jest fakt złożenia wniosku
Jan Kowalski, prowadzący działalność gospodarczą pod firmą „J.K. Usługi”, 18 stycznia 2019 r. powołał Andrzeja Nowaka do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego swojego przedsiębiorstwa. W tym samym dniu Andrzej Nowak wyraził pisemną zgodę na pełnienie wspomnianej funkcji. Wieczorem 20 stycznia 2019 r. Jan Kowalski złożył wniosek o wpis osoby zarządcy do CEIDG, a 21 stycznia 2019 r. rano zmarł w trakcie operacji serca. Wniosek złożony przez Jana Kowalskiego został złożony prawidłowo i był kompletny. W związku z tym wpis został dokonany 21 stycznia 2019 r. Było to zatem zgodne z art. 6 ust. 1 ustawy z 6 marca 2018 r. o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej i Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy (Dz.U. poz. 647 ze zm.), z którego wynika, że wpis do CEIDG jest dokonywany nie później niż w dniu roboczym następującym po dniu wpływu wniosku o wpis). W efekcie Andrzej Nowak rozpocznie pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego 21 stycznia 2019 r. ©℗
  • Zawieszenie działalności gospodarczej. Podmiot, który zawiesił prowadzenie działalności gospodarczej, nie traci statusu przedsiębiorcy, a co za tym idzie – może wznowić działalność w każdej chwili. Zatem zawieszenie działalności gospodarczej nie stoi na przeszkodzie ustanowieniu zarządu sukcesyjnego. Oznacza to, że nawet w trakcie zawieszenia działalności gospodarczej przedsiębiorca jest w stanie zadbać o zabezpieczenie funkcjonowania przedsiębiorstwa po swojej śmierci poprzez powołanie zarządcy sukcesyjnego. W konsekwencji w przypadku śmierci przedsiębiorcy w czasie zawieszenia działalności zarządca rozpoczyna pełnienie swojej funkcji na zasadach ogólnych z art. 7, tj. z chwilą jego zgonu. Zawieszenie nie spowoduje więc ani tego, że przedsiębiorca nie będzie mógł ustanowić zarządcy (nie musi on w tym celu działalności odwieszać), ani też, że po śmierci przedsiębiorcy zarządca nie będzie mógł objąć swojej funkcji.
  • Ogłoszenie upadłości przed śmiercią przedsiębiorcy. Należy przyjąć, że ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy przed śmiercią jest przesłanką, której ziszczenie się uniemożliwia ustanowienie zarządu sukcesyjnego. Zarząd sukcesyjny jest rozwiązaniem tymczasowym, mającym na celu zapewnienie ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa do czasu rozstrzygnięcia kwestii spadkowych. Z uwagi na powyższe ustawodawca nie przewidział w przypadku ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy możliwości ustanowienia zarządu sukcesyjnego. W przypadku śmierci upadłego jego spadkobierca (lub spadkobiercy) wstępuje z mocy prawa do postępowania upadłościowego w miejsce zmarłego. Warto podkreślić, że ogłoszenie upadłości w stosunku do przedsiębiorstwa w spadku w trakcie trwania zarządu sukcesyjnego skutkuje wygaśnięciem zarządu. Ustawodawca w ogóle nie dopuszcza więc sytuacji, w której w imieniu przedsiębiorstwa w spadku miałby działać zarówno zarządca sukcesyjny, jak i syndyk. Niewątpliwie ma to związek z bardzo podobnym zakresem praw i obowiązków tych dwóch organów.

Art. 7. [Moment ustanowienia zarządu sukcesyjnego]

1. Zarząd sukcesyjny zostaje ustanowiony z chwilą:

1) śmierci przedsiębiorcy, w przypadku gdy przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego na podstawie art. 9 ust. 1;
2) dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego na podstawie art. 12.
2. Przepisu ust. 1 pkt 1 nie stosuje się, jeżeli:
1) akt zgonu przedsiębiorcy nie zawiera daty zgonu;
2) chwila śmierci przedsiębiorcy została oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon albo uznającym przedsiębiorcę za zmarłego.
komentarz
  • Określenie momentu rozpoczęcia pełnienia zarządu. Ustanowienie zarządu sukcesyjnego jest to moment, od którego zarządca rozpoczyna pełnienie swojej funkcji.
W przypadku powołania zarządcy przez przedsiębiorcę zasadą jest, że rozpoczyna on pełnienie funkcji z chwilą śmierci przedsiębiorcy, co umożliwia zachowanie pełnej ciągłości działania przedsiębiorstwa. Od powyższej zasady zostały jednak przewidziane wyjątki wyrażone w ust. 2 komentowanego artykułu. W takich przypadkach ustanowienie zarządu sukcesyjnego nie będzie możliwe mimo powołania zarządcy oraz dokonania wpisu jego osoby do CEIDG. Powodem tego jest wystąpienie szczególnych okoliczności, z uwagi na które chwila śmierci przedsiębiorcy nie jest znana albo ma dopiero zostać wyznaczona lub ustalona (jako najbardziej prawdopodobna) w postępowaniu sądowym (zgodnie z art. 29‒31 k.c.). W przypadku zaistnienia powyższych okoliczności zarządca sukcesyjny może zostać powołany przez podmioty uprawnione w specjalnym trybie z art. 12 ust. 10 (więcej na ten temat w komentarzu do art. 12). [przykład 6]

przykład 6

Chwila ustanowienia
Jan K. zmarł 1 stycznia 2019 r., a wcześniej, 20 grudnia 2018 r., złożył wniosek o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG. Zarządca ten zostanie ustanowiony już z chwilą śmierci Jana K., a więc ze skutkiem od 1 stycznia 2019 r., i od tego dnia będzie mógł i będzie obowiązany wykonywać swoje czynności wobec przedsiębiorstwa w spadku. ©℗
  • Rozpoczęcie zarządu w przypadku powołania po śmierci. W przypadku powołania zarządcy przez osoby uprawnione po śmierci przedsiębiorcy (w trybie przewidzianym przez art. 12) rozpoczyna on pełnienie funkcji od momentu dokonania wpisu jego osoby jako zarządcy do CEIDG. Ma to na celu ochronę interesów osób trzecich oraz umożliwienie weryfikacji sytuacji prawnej przedsiębiorstwa i umocowania zarządcy sukcesyjnego.

Art. 8. [Wymagania wobec osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego]

1. Na zarządcę sukcesyjnego może być powołana osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych.

2. Nie może pełnić funkcji zarządcy sukcesyjnego osoba, wobec której prawomocnie orzeczono:
1) zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, o którym mowa w art. 373 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 2344 i 2491 oraz z 2018 r. poz. 398, 685, 1544 i 1629), lub
2) środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej, obejmującego działalność gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę lub działalność gospodarczą w zakresie zarządu majątkiem.
komentarz
  • Przesłanki pozytywne. Ustawa nie określa szczególnych wymogów co do osoby mogącej pełnić funkcję zarządcy sukcesyjnego. Są to wymogi ogólnie określone. Zgodnie z komentowanym przepisem musi być to jedynie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. W praktyce oznacza to, że funkcję zarządcy sukcesyjnego może sprawować właściciel przedsiębiorstwa w spadku (lub jeden z nich w przypadku większej liczby uprawnionych). Przykładowo: przedsiębiorca może powołać do pełnienia funkcji zarządcy jedno z dzieci, małżonka, dalszego krewnego, jak również dowolną osobę spoza kręgu rodzinnego, do której ma zaufanie. A contrario na zarządcę sukcesyjnego nie może zostać powołana spółka prawa handlowego. Nie ma natomiast przeszkód, aby funkcję zarządcy sprawował przedsiębiorca zajmujący się profesjonalnie zarządem cudzym majątkiem. Za pełnienie swojej funkcji zarządca sukcesyjny może pobierać wynagrodzenie, co będzie zazwyczaj miało miejsce wtedy, gdy zarządcą będzie osoba spoza kręgu spadkobierców, zapisobierców lub właścicieli przedsiębiorstwa w spadku (zastosowanie znajdą w tym przypadku przepisy o zleceniu).
Warto w tym miejscu również podkreślić, że w jednym czasie funkcję zarządcy sukcesyjnego może pełnić tylko jedna osoba. Reguła ta ma na celu uniknięcie sporów kompetencyjnych. Dzięki ograniczeniu możliwości pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego do jednej osoby w jednym czasie kontrahent zawierający np. umowę z osobą ujawnioną w CEIDG jako zarządca ma pewność, że osoba ta jest umocowana do reprezentowania przedsiębiorstwa. Natomiast w przypadku możliwości powołania np. trzech zarządców niezbędne byłoby każdorazowe badanie zakresu umocowania poszczególnych zarządców (więcej na ten temat w komentarzu do art. 11). Jeżeli więc przedsiębiorca planował przekazanie przedsiębiorstwa np. dwojgu dzieci, to powinien zdecydować, które z nich będzie pełnić funkcję zarządcy sukcesyjnego, ewentualnie powołać do sprawowania tej funkcji osobę trzecią. Przedsiębiorca powinien też przed śmiercią w testamencie dokładnie określić sposób, w jaki dzieci będą po nim dziedziczyć, co powinno ułatwić przyszłemu zarządcy sukcesyjnemu podjęcie działań, jak również uprościć niezbędne procedury spadkowe.
  • Przesłanki negatywne. W ustępie 2 art. 8 zostały przedstawione przesłanki negatywne, których wystąpienie uniemożliwia pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego.
Pierwszą z przesłanek jest prawomocne orzeczenie sądu upadłościowego pozbawiające daną osobę na okres od jednego do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej. Zakaz taki może zostać orzeczony przez sąd upadłościowy w szczególności w przypadkach, kiedy dany podmiot będąc do tego zobowiązanym nie złożył w ustawowym terminie wniosku o upadłość lub przyczynił się do niezłożenia wspomnianego wniosku. Zakaz ten może zostać orzeczony również w stosunku do osób, które utrudniały prowadzenie postępowania upadłościowego oraz ukrywały, niszczyły lub obciążały majątek wchodzący w skład masy upadłości już po jej ogłoszeniu (zgodnie z art. 373 ust. 1 i 2 prawa upadłościowego).
Drugą przesłankę stanowi orzeczenie zakazu prowadzenia określonego rodzaju działalności gospodarczej przez sąd karny jako środek karny lub środek zabezpieczający. Wspomniane środki mogą zostać orzeczone w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem określonej działalności gospodarczej, jeżeli dalsze jej prowadzenie zagraża istotnym dobrom prawnym. Z przepisu wynika, że zakaz ten dotyczy prowadzenia określonego rodzaju działalności gospodarczej, a nie jak w przypadku zakazu z punktu pierwszego – wszelkiej działalności gospodarczej, oznacza to, że osoba, w stosunku do której orzeczono komentowany zakaz, nie będzie mogła pełnić funkcji zarządcy jedynie wtedy, gdy zakaz ten obejmuje również działalność gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę (lub działalność gospodarczą w zakresie zarządu majątkiem).
Dodać należy, że spełnienie powyższych kryteriów jest istotne dopiero od momentu śmierci przedsiębiorcy. Dlatego okoliczność ta nie jest weryfikowana na etapie wpisu zarządcy sukcesyjnego do CEIDG. W przypadku zarządcy powołanego już po śmierci przedsiębiorcy (patrz komentarz do art. 12) niezbędne jest złożenie przez niego, pod rygorem odpowiedzialności karnej, oświadczenia o braku orzeczonych zakazów prowadzenia działalności gospodarczej. Istotne jest również, że osoba będąca zarządcą sukcesyjnym musi spełniać kryteria określone w art. 8 przez cały czas pełnienia funkcji. To oznacza, że utrata pełnej zdolności do czynności prawnych (np. wskutek ubezwłasnowolnienia) lub uprawomocnienie się któregoś z orzeczeń, o których mowa w ust. 2, uniemożliwia dalsze pełnienie funkcji zarządcy (więcej na ten temat w art. 53 komentowanej ustawy).

Art. 9. [Powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę]

1. Przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego w ten sposób, że:

1) wskaże określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo
2) zastrzeże, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.
2. Powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę oraz wyrażenie zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji w przypadkach, o których mowa w ust. 1, wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.
komentarz
  • Sposoby powołania za życia przedsiębiorcy. Przyjmuje się, że powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę za życia stanowi podstawowy sposób ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Do powołania zarządcy dochodzi poprzez złożenie oświadczenia woli w formie pisemnej pod rygorem nieważności (tak więc jest to jednostronna czynność prawna). Zgoda osoby powołanej winna zostać wyrażona w tej samej formie.
Zarówno oświadczenie o powołaniu określonej osoby na zarządcę sukcesyjnego, jak i zgoda wspomnianej osoby mogą zostać wyrażone w jednym dokumencie opatrzonym własnoręcznymi podpisami przedsiębiorcy oraz osoby powołanej. Dokument taki winien zawierać:
– imię i nazwisko przedsiębiorcy,
– firmę, pod którą prowadzi działalność,
– jego adres,
– numer PESEL,
– numer identyfikacyjny w CEIDG,
– numery NIP i REGON,
a ponadto:
– imię i nazwisko zarządcy,
– jego adres
– numer PESEL.
Przy czym, jeśli zarządca jest podmiotem profesjonalnie zajmującym się zarządzaniem majątkiem, niezbędne będzie również wskazanie jego firmy, numeru identyfikacyjnego w CEIDG oraz numerów NIP i REGON.
  • Powołanie prokurenta. Zastrzeżenie, że dany prokurent zostaje powołany na zarządcę sukcesyjnego z chwilą śmierci przedsiębiorcy, może zostać zawarte zarówno w oświadczeniu o ustanowieniu określonej osoby prokurentem, jak i już po udzieleniu prokury. Zastrzeżenie powinno zostać sporządzone w formie pisemnej, również zgoda prokurenta na pełnienie funkcji zarządcy musi zostać wyrażona w tej formie.
W przypadku odwołania prokury za życia przedsiębiorcy powołanie na zarządcę sukcesyjnego w trybie art. 9 ust. 1 pkt 2 wygasa (nawet jeśli w chwili śmierci przedsiębiorcy były prokurent jest wpisany w CEIDG). Dzieje się tak, ponieważ pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego jest w tym przypadku ściśle powiązane z posiadaniem statusu prokurenta.
Ważne! Należy pamiętać, że samo powołanie zarządcy sukcesyjnego nie wywiera jeszcze żadnych skutków prawnych, a do ustanowienia zarządu sukcesyjnego niezbędne jest złożenie wniosku o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG (więcej na ten temat w komentarzu do art. 6).

Art. 10. [Brak wniosku o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego]

Jeżeli przedsiębiorca nie złożył wniosku o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego, po śmierci przedsiębiorcy zarząd sukcesyjny może zostać ustanowiony wyłącznie w wyniku powołania zarządcy sukcesyjnego na podstawie art. 12.

komentarz
  • Skutki niezłożenia wniosku. Wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG ma charakter konstytutywny. Oznacza to, że do jego powołania nie wystarczy złożenie przez przedsiębiorcę za życia oświadczenia w przedmiocie ustanowienia zarządcy lub zastrzeżenie, że po jego śmierci określony prokurent ma być zarządcą sukcesyjnym. Decydujący w tym zakresie nie jest jednak sam wpis w CEIDG, lecz czynność złożenia wniosku. Ustawodawca wyraźnie to przesądza w treści komentowanego artykułu. Jeżeli zatem przedsiębiorca umrze po złożeniu wniosku o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG, to nawet jeżeli w chwili śmierci nie doszło jeszcze do jego ujawnienia w ewidencji, wymogi wskazane w art. 10 zostały zachowane (sytuacja ta będzie dotyczyła okoliczności, gdy wniosek o wpis zarządcy został złożony drogą pisemną, w przypadku formy elektronicznej informacje w CEIDG z reguły ujawniane są z chwilą ich wprowadzenia do systemu teleinformatycznego).
Jak zostało to już zasygnalizowane w komentarzu do innych artykułów, wniosek o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG może zostać złożony na kilka różnych sposobów, w tym: w formie elektronicznej opatrzonej profilem zaufanym e-PUAP lub kwalifikowanym podpisem elektronicznym albo w tradycyjnej formie papierowej. W przypadku wniosku w formie papierowej może on zostać złożony przez przedsiębiorcę osobiście w wybranym urzędzie gminy (wówczas wymaga własnoręcznego podpisu wnioskodawcy) lub wysłany pocztą (wówczas własnoręczny podpis wnioskodawcy powinien być poświadczony przez notariusza).
Przy czym istotne jest skuteczne złożenie wniosku o wpis do CEIDG. Tym samym nie odniesie zamierzonego efektu wniosek, który zostanie zwrócony wnioskodawcy, a także taki, który mimo wezwania do uzupełnienia braków nie zostanie skorygowany przez przedsiębiorcę. Wniosek o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG zwolniony jest od opłat. [przykład 7]

Art. 11. [Zapobieganie sporom kompetencyjnym]

1. Funkcję zarządcy sukcesyjnego w jednym czasie może pełnić tylko jedna osoba.

2. Przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego na wypadek, gdyby zarządca sukcesyjny powołany w pierwszej kolejności zrezygnował z pełnienia tej funkcji albo nie mógł jej pełnić z powodu śmierci, ograniczenia lub utraty zdolności do czynności prawnych, odwołania go przez przedsiębiorcę albo uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie, o którym mowa w art. 8 ust. 2.
3. Powołanie zarządcy sukcesyjnego, o którym mowa w ust. 2, następuje z chwilą rezygnacji zarządcy sukcesyjnego powołanego w pierwszej kolejności, jego śmierci, ograniczenia lub utraty przez niego zdolności do czynności prawnych, jego odwołania przez przedsiębiorcę albo uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie, o którym mowa w art. 8 ust. 2.
4. W przypadku gdy przedsiębiorca nie powołał zarządcy sukcesyjnego na wypadek zajścia zdarzeń, o których mowa w ust. 2, i zdarzenia te zaszły przed śmiercią przedsiębiorcy, stosuje się przepis art. 12.
komentarz
  • Zasada jednego zarządcy. Zgodnie z zasadą wywodzoną z art. 11 ust. 1 w jednym czasie funkcję zarządcy sukcesyjnego może pełnić wyłącznie jedna osoba. Przepis ten ma na celu zapobieżenie sporom kompetencyjnym oraz wątpliwościom co do zakresu umocowania zarządcy sukcesyjnego. W tym zakresie przedsiębiorca nie może zatem ustanowić kilku zarządców sukcesyjnych i powierzyć im, np. na wzór prokury oddziałowej, zarządzania poszczególnymi częściami przedsiębiorstwa, konkretnymi oddziałami, branżami działalności itp.
W praktyce niewątpliwie celowe i zasadne byłoby wprowadzenie możliwości podstawienia zarządcy sukcesyjnego na wypadek, gdyby zarządca sukcesyjny powołany w pierwszej kolejności zrezygnował z pełnienia tej funkcji albo nie mógł jej pełnić z powodu śmierci, ograniczenia lub utraty zdolności do czynności prawnych, odwołania go przez przedsiębiorcę albo uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej, o którym mowa w art. 8 ust. 2 komentowanej ustawy. Przypomina to możliwość powołania pod warunkiem – staje się ono skuteczne z chwilą zajścia opisanych okoliczności dotyczących pierwotnego zarządcy sukcesyjnego. Niemniej jednak trzeba zwrócić uwagę, że przepis pozwala przedsiębiorcy jedynie „powołać zarządcę sukcesyjnego na wypadek (…)”, a nie zarządców sukcesyjnych. To skłaniałoby do przyjęcia interpretacji zawężającej, zgodnie z którą możliwe jest tylko jednokrotne korzystanie przez przedsiębiorcę z tego uprawnienia. Podstawiony zarządca sukcesyjny jest uprawniony do wykonywania swoich kompetencji z mocy ustawy z chwilą śmierci pierwotnie powołanego zarządcy, ograniczenia lub utraty przez niego zdolności do czynności prawnych, odwołania go przez przedsiębiorcę albo uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej, o którym mowa w art. 8 ust. 2. [przykład 8]

przykład 7

Skutki błędów w formularzu
Andrzej K. 20 lutego 2019 r. złożył wniosek o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG, wypełniając formularz CEIDG-1 oraz wysyłając go pocztą do właściwego urzędu gminy. Niestety po rozpoznaniu wniosku, wskutek złego wypełnienia formularza, Andrzej K. został wezwany do uzupełnienia jego braków formalnych. Decyzja wzywająca do uzupełnienia została wydana 24 lutego. Niestety dzień wcześniej Andrzej K zmarł i nie będzie mógł uzupełnić swojego pierwotnego wniosku. Powołanie zarządcy przez Andrzeja K. jest zatem nieskuteczne. Prawo do powołania zarządcy przeszło wraz z jego śmiercią na podmioty określone w art. 12 ustawy.

przykład 8

Podstawienie zarządcy sukcesyjnego
Przedsiębiorca Zbigniew L. za życia ustanowił Adama S. na zarządcę sukcesyjnego, jednocześnie zastrzegł, że na wypadek gdyby ten nie mógł pełnić tej funkcji, na jego miejsce ma wstąpić Bartłomiej B. lub Tomasz K.
Podstawienie takie będzie nieskuteczne, gdyż – jak wynika z art. 11 komentowanej ustawy – tylko jedna osoba może pełnić funkcję zarządcy w tym samym czasie. Jeżeli się zatem okaże, że Adam S. nie będzie mógł pełnić swojej funkcji, to zarządca sukcesyjny będzie mógł zostać wybrany wyłącznie na zasadach określonych w art. 12. Jeżeli bowiem przedsiębiorca nie skorzystał z uprawnienia do powołania kolejnego zarządcy sukcesyjnego na wypadek wystąpienia zdarzeń, o których mowa w ust. 2 i 3 tego artykułu, zarządca sukcesyjny powoływany jest zawsze wyłącznie według reguł wskazanych w art. 12. ©℗

Art. 12. [Uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy]

1. Jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy, po śmierci przedsiębiorcy zarządcę sukcesyjnego może powołać:

1) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
2) spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo
3) spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
2. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego zarządcę sukcesyjnego może powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku.
3. Do powołania zarządcy sukcesyjnego w przypadku, o którym mowa w ust. 1 albo 2, wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100.
4. Jeżeli nie zostało wydane prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, nie został zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ani nie zostało wydane europejskie poświadczenie spadkowe, wielkość udziałów w przedsiębiorstwie w spadku ustala się przy uwzględnieniu wszystkich znanych osobie powołującej zarządcę sukcesyjnego osób, którym w chwili powołania zarządcy sukcesyjnego przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.
5. Powołanie zarządcy sukcesyjnego albo wyrażenie zgody na powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedstawiciela ustawowego osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych albo której zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.
6. Osoba, o której mowa w ust. 1 albo 2, składa przed notariuszem oświadczenie o przysługującym jej udziale w przedsiębiorstwie w spadku oraz znanych jej innych osobach, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, a osoba, o której mowa w ust. 1, także oświadczenia o:
1) istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi,
2) znanych testamentach spadkodawcy lub braku takich testamentów – pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.
7. Powołanie zarządcy sukcesyjnego w przypadku, o którym mowa w ust. 1 albo 2, oraz zgoda każdej z osób, o których mowa w ust. 3, wymagają zachowania formy aktu notarialnego.
8. Osoba powołana na zarządcę sukcesyjnego składa przed notariuszem oświadczenie o braku prawomocnie orzeczonych wobec niej zakazów, o których mowa w art. 8 ust. 2, pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.
9. Powołanie zarządcy sukcesyjnego w przypadku, o którym mowa w ust. 1 albo 2, notariusz zgłasza do CEIDG niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu powołania zarządcy sukcesyjnego.
10. Uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. Jeżeli akt zgonu przedsiębiorcy nie zawiera daty zgonu albo chwila śmierci przedsiębiorcy została oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon, termin ten biegnie od dnia znalezienia zwłok przedsiębiorcy albo uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego zgon.
11. Zarządca sukcesyjny powołany w przypadku, o którym mowa w ust. 1 albo 2, pełni funkcję od chwili dokonania wpisu do CEIDG tego zarządcy.
komentarz
  • Możliwość powołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy. Ustawa stanowi, że zarządcę sukcesyjnego można powołać zarówno za życia przedsiębiorcy, jak i po jego śmierci. Najbardziej optymalnym modelem jest oczywiście ten pierwszy, niemniej jednak niezasadne byłoby odebranie tej możliwości „pośmiertnym” właścicielom przedsiębiorstwa w spadku – w przypadku gdyby przedsiębiorca sam nie zadbał o ciągłość działalności na wypadek swojej śmierci.
  • Osoby uprawnione do powołania. Jeżeli zarządca sukcesyjny nie zostanie powołany przez przedsiębiorcę, to po jego śmierci uprawnienie w tym zakresie przysługuje:
a) małżonkowi przedsiębiorcy – niezależnie od tego, czy jest on spadkobiercą, czy też nie;
b) spadkobiercy ustawowemu przedsiębiorcy, który przyjął spadek – bez względu na to, czy przyjęcie to nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza, czy też nie (uprawnienie to przysługuje dopiero po przyjęciu spadku);
c) spadkobiercy testamentowemu przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobiercy windykacyjnemu, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku (uprawnienie to przysługuje odpowiednio w odniesieniu do spadkobiercy testamentowego po przyjęciu spadku, a w odniesieniu do zapisobiercy windykacyjnego dopiero po przyjęciu tego zapisu).
  • Postępowanie w przypadku braku prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Ustęp 4 komentowanego artykułu pozwala ustalić krąg osób uprawnionych do powołania zarządcy sukcesyjnego bez prawomocnego przesądzenia kręgu spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy. W innym wypadku – gdyby nie przyjęcie takiego rozwiązania – omawiana instytucja byłaby iluzoryczna, zważając na średnią długość postępowań spadkowych w Polsce. Jak wynika bowiem z uzasadnienia projektu komentowanej ustawy: „Instytucja zarządu sukcesyjnego ma bowiem umożliwić kontynuację działalności przedsiębiorstwa także w sytuacji, gdy ostateczne potwierdzenie kręgu spadkobierców napotyka na przeszkody, które oddalają je w czasie (np. nieobecność części spadkobierców w kraju czy fakt, że do kręgu spadkobierców należą małoletni)”.
Ustawa wymaga złożenia przez osoby uprawnione do powołania zarządcy sukcesyjnego odpowiednich zapewnień przed notariuszem o przysługującym im udziale w przedsiębiorstwie w spadku oraz znanych innych osobach, którym taki udział mógłby przysługiwać. Konstrukcja taka oparta jest na istnieniu dobrej wiary po stronie osób mianujących siebie właścicielami przedsiębiorstwa w spadku, uprawnionymi do powołania zarządcy sukcesyjnego, o czym przesądza chociażby to, iż nieprawidłowość przedmiotowych oświadczeń została obwarowana odpowiedzialnością karną.
  • Powołanie zarządcy w przypadku istnienia prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego zarządcę sukcesyjnego może powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. Do powołania zarządcy sukcesyjnego w przypadku, o którym mowa w ust. 1 albo 2 komentowanego artykułu, wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100. W istocie zatem do powołania zarządcy sukcesyjnego w znacznej liczbie przypadków wymagana będzie jednomyślność osób, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.
  • Wymóg formy notarialnej. Dla zapewnienia większej pewności obrotu wprowadzono wymóg, że zgoda osoby uprawnionej na powołanie zarządcy sukcesyjnego, a także samo oświadczenie w przedmiocie jego powołania, wymagają zachowania formy aktu notarialnego. Brak dochowania formy zastrzeżonej dla danej czynności skutkować będzie ich nieważnością. Dodatkowo przyszły zarządca sukcesyjny winien złożyć przed notariuszem oświadczenie o braku prawomocnie orzeczonych wobec niej zakazów w przedmiocie prowadzenia działalności gospodarczej.
  • Zgłoszenie do CEIDG. Z czynności zgłoszenia zarządcy sukcesyjnego do CEIDG zwolnieni są właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Czynności tej dokonuje notariusz, przy czym ma obowiązek zrobić to nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu powołania zarządcy sukcesyjnego.
  • Wygaśnięcie uprawnienia. Uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od chwili śmierci przedsiębiorcy. Jeżeli akt zgonu przedsiębiorcy nie zawiera daty zgonu albo chwila śmierci przedsiębiorcy została oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon, to termin ten biegnie od dnia znalezienia zwłok przedsiębiorcy albo uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego zgon. Trzeba zwrócić uwagę, że jest to termin stosunkowo krótki, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę potencjalny krąg uprawnionych. Wymagane zatem jest działanie możliwie szybkie, co uzasadnione jest przejściowym charakterem zarządu tymczasowego oraz zapewnieniem ciągłości przedsiębiorstwu w spadku.

Rozdział 3

Zarząd przedsiębiorstwem w spadku do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego

Art. 13. [Czynności zachowawcze]

1. W okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego, osoba, o której mowa w art. 14, może dokonywać czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, polegających w szczególności na:

1) zaspokajaniu wymagalnych roszczeń lub przyjmowaniu należności, które wynikają ze zobowiązań przedsiębiorcy związanych z wykonywaniem działalności gospodarczej, powstałych przed jego śmiercią;
2) zbywaniu rzeczowych aktywów obrotowych w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 19 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 2018 r. poz. 395, 398, 650 i 1629).
2. Osoba, o której mowa w art. 14, może także dokonywać czynności zwykłego zarządu w zakresie przedmiotu działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę przed jego śmiercią, jeżeli ciągłość tej działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody.
komentarz
  • Czynności zachowawcze do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego lub do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Przedmiotem regulacji zawartej w stosunkowo krótkim rozdziale trzecim komentowanej ustawy jest kwestia zarządu przedsiębiorstwem w spadku w okresie następującym bezpośrednio po śmierci przedsiębiorcy. Jak wynika z art. 13 ustawy, celem ustawodawcy było zagwarantowanie podmiotom wymienionym enumeratywnie w art. 14 (zob. komentarz do art. 14) uprawnień zabezpieczających możliwość nieprzerwanego kontynuowania działalności gospodarczej prowadzonej przez zmarłego przedsiębiorcę, jeżeli do ustanowienia zarządcy sukcesyjnego nie doszło za jego życia. Z tego względu w art. 13 ust. 1 ustawy przewidziana została możliwość podejmowania przez uprawnione podmioty czynności zachowawczych. Czynności te mogą być przy tym podejmowane tylko we wskazanym w przepisie krótkim okresie, to jest od śmierci przedsiębiorcy do dnia powołania przez uprawnione podmioty zarządcy sukcesyjnego lub – jeżeli zarządca sukcesyjny nie został ustanowiony – do momentu upływu ustawowego terminu na jego ustanowienie. Przy czym należy mieć na względzie, że zgodnie z art. 12 ust. 10 zarządca sukcesyjny może zostać ustanowiony w terminie dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. Natomiast jeżeli akt zgonu przedsiębiorcy nie zawiera daty zgonu albo chwila śmierci przedsiębiorcy została oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon, termin ten biegnie od dnia znalezienia zwłok przedsiębiorcy albo uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego zgon.
Ponadto rozwiązania przewidziane w rozdziale 3 ustawy znajdą odpowiednie zastosowanie również w przypadku, gdy zarządca sukcesyjny zostanie odwołany lub z innych przyczyn przestał pełnić tę funkcję, np. ze względu na jego rezygnację, śmierć lub utratę pełnej zdolności do czynności prawnych, bądź orzeczenie zakazu pełnienia przez niego takiej funkcji na mocy art. 8 ust. 2 ustawy – do dnia powołania nowego zarządcy albo do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego (por. art. 58 ustawy).
  • Czynności zachowawcze z art. 13 ust. 1 ustawy. W art. 13 ust. 1 ustawodawca przewidział możliwość dokonywania przez osoby uprawnione czynności zmierzających do zabezpieczenia wspólnego majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Omawiana regulacja dotyczy zarówno czynności faktycznych, jak i prawnych, które zmierzają do zachowania wspólnych praw i realizacji wspólnych interesów współwłaścicieli związanych z przedsiębiorstwem w spadku. Brzmienie przepisu wskazuje, że ich katalog jest otwarty, natomiast ustawodawca wymienia jedynie przykładowo następujące czynności:
1) zaspokajanie wymagalnych roszczeń lub przyjmowanie należności, które wynikają ze zobowiązań przedsiębiorcy związanych z wykonywaniem działalności gospodarczej, powstałych przed jego śmiercią; chodzi więc o roszczenia, które powstały przed śmiercią przedsiębiorcy i przeszły na współwłaścicieli przedsiębiorstwa w spadku oraz takie należności, które po przyjęciu zasilą majątek przedsiębiorstwa, a nie majątki osobiste poszczególnych współwłaścicieli;
2) zbywanie aktywów obrotowych, w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 19 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 395 ze zm.); chodzi o materiały nabyte w celu zużycia na własne potrzeby, wytworzone lub przetworzone przez jednostkę produkty gotowe (wyroby i usługi) zdatne do sprzedaży lub w toku produkcji, półprodukty oraz towary nabyte w celu odprzedaży w stanie nieprzetworzonym.
Czynności wymienione przez ustawodawcę w art. 13 ust. 1 można uznać za zbliżone swoim zakresem do czynności zachowawczych, o których mowa w art. 209 k.c. Przepis ten przewiduje, że każdy ze współwłaścicieli może dokonywać wszelkich czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa. Na gruncie kodeksu cywilnego wskazuje się niekiedy, że czynności te ograniczają się jedynie do nagłych czynności interwencyjnych i mogą zostać powzięte jako reakcja w celu zabezpieczenia integralności danej rzeczy lub zapobieżenia szkodzie. Brzmienie komentowanego przepisu wskazuje jednak, że czynności zachowawcze w rozumieniu art. 13 komentowanej ustawy należy rozumieć nieco szerzej niż na gruncie k.c. Na mocy art. 13 ust. 1 uprawnieni mogą bowiem dokonywać nie tylko czynności zmierzających do zachowania wspólnego prawa, lecz także działań prowadzących do zachowania przedsiębiorstwa w spadku, czyli czynności prawnych i faktycznych związanych z ogółem praw i obowiązków przedsiębiorcy w zakresie prowadzenia przedsiębiorstwa, również wykraczających poza obszar prawa cywilnego.
Czynności zabezpieczające wspólny majątek będą podejmowane w odniesieniu do aktywów przedsiębiorstwa w spadku. W szczególności należy do nich zaliczyć wszelkie czynności prawne mające na celu dochodzenie roszczeń, takie jak wystąpienie z powództwem. Mogą one przybrać także formę działań faktycznych, chociażby takich jak zabezpieczenie składników majątku przed zniszczeniem czy obrona konieczna w celu odparcia samowolnego naruszenia posiadania (art. 343 k.c.). [przykład 9]
  • Działania w celu odzyskania majątku. Z kolei gdyby do kradzieży należących do majątku przedsiębiorstwa rzeczy ruchomych (towarów) przez pracownika już doszło, to możliwe będzie zastosowanie przez osoby uprawnione (małżonek zmarłego przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub inna osoba z katalogu z art. 14) dozwolonej samowoli polegającej na odebraniu skradzionych towarów. Podjęcie takich działań dopuszczalne jest jedynie natychmiast po zdarzeniu, w sytuacji gdy grozi niepowetowana szkoda. Pojęcie niepowetowanej szkody nie zostało zdefiniowane w przepisach, można jednak przyjąć, że z taką sytuacją mielibyśmy do czynienia np. w przypadku, gdyby ukradzione towary o znacznej wartości miały zostać odebrane przez kontrahenta zmarłego przedsiębiorcy, a opóźnienie w ich wydaniu spowodowałoby obowiązek zapłaty wysokiej kary umownej.
  • Możliwość wytoczenia powództwa. Osoba uprawniona może wytoczyć powództwo o wydanie jej przedmiotu należącego do majątku przedsiębiorstwa, który znajduje się w posiadaniu osoby nieuprawnionej. Może to dotyczyć również nieruchomości, np. gdy osoby nieuprawnione zajmują siedzibę przedsiębiorcy. Ponadto osoba uprawniona będzie mogła wytoczyć powództwo o zaprzestanie naruszeń, w sytuacji gdy prawo własności wchodzące w skład przedsiębiorstwa w spadku naruszane jest w inny sposób. [przykład 10]

przykład 9

Dozwolone działania osób uprawnionych
Wojciech F. był małżonkiem Haliny F. Wspólnie prowadzili przedsiębiorstwo zajmujące się produkcją nakrętek do butelek. Po śmierci Haliny F. przedsiębiorstwo zostało oddane w zarząd sukcesyjny. Powołanie zarządcy nie wyłączyło wszystkich możliwości działania Wojciecha F. Jako małżonek zmarłego przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, może np. samodzielnie powstrzymać pracownika zmarłego przedsiębiorcy, który próbuje dokonać kradzieży towarów należących do majątku przedsiębiorstwa, jeżeli ten zostanie złapany na gorącym uczynku. W takiej sytuacji dozwolone jest nawet użycie przemocy w celu zapobieżeniu kradzieży, należy jednak pamiętać o konieczności stosowania środka proporcjonalnego do zamierzonego celu, w innym przypadku po stronie osoby uprawnionej może powstać odpowiedzialność odszkodowawcza (art. 343 par. 1 k.c.). Podobne uprawnienie przysługuje także innym osobom uprawnionym z katalogu z art. 14.

przykład 10

Możliwe sposoby postępowania
Pojazdy należące do sąsiedniego przedsiębiorstwa bezprawnie parkują na parkingu na terenie nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa w spadku, pozostawionego przez Elwirę T. W tej sytuacji każda osoba uprawniona, a także małżonek zmarłej Józef T. oraz ich dzieci – spadkobiercy Elwiry T., mogą podjąć czynności faktyczne mające na celu zabezpieczenie majątku przedsiębiorstwa w spadku (np. poprzez ogrodzenie nieruchomości w celu ograniczenia do niej dostępu). Jeśli zaś takie działania okazałyby się nieskuteczne, to osoba uprawniona może wytoczyć powództwo o zaprzestanie naruszeń, a także żądać usunięcia ich ewentualnych skutków. ©℗
  • Czynności umożliwiające prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku. Drugą grupę czynności zachowawczych stanowią czynności umożliwiające prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku. Do czynności tych zaliczymy wszelkie czynności, których podjęcie jest niezbędne w celu dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa, czyli jego zabezpieczenia w znaczeniu funkcjonalnym. Przykładem tego rodzaju czynności może być m.in. zawarcie przez osobę uprawnioną z pracownikami zmarłego przedsiębiorcy pisemnego porozumienia o kontynowaniu stosunku pracy na dotychczasowych zasadach. Ponadto kategoria ta będzie obejmowała czynności niezbędne do zapewnienia kontynuacji działalności przedsiębiorstwa na gruncie prawa administracyjnego, np. zgłoszenie do CEIDG zamiaru kontynuowania działalności, czy też na gruncie prawa podatkowego – zgłoszenie takiego zamiaru organom podatkowym i złożenie odpowiednich deklaracji.
  • Czynności zwykłego zarządu – szczególne czynności zachowawcze. Przewidziana w art. 13 ust. 2 możliwość dokonywania przez osoby uprawnione czynności zwykłego zarządu, w zakresie przedmiotu działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę przed jego śmiercią, jeżeli ciągłość tej działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody, stanowi szczególną kategorię czynności zachowawczych. Czynności te będą zazwyczaj wykraczały zakresem ponad omówione wyżej czynności mające na celu zabezpieczenie przedsiębiorstwa w spadku, zarówno w znaczeniu materialnym, jak i funkcjonalnym. Należy jednak mieć na uwadze, że w przypadku określonych kategorii działalności gospodarczej (np. w przypadku prowadzenia hotelu, działalności gastronomicznej) ciągłość bieżącej działalności jest nieodzowna dla zachowania możliwości kontynuacji działalności gospodarczej zmarłego przedsiębiorcy. Niekiedy również niezbędne jest niezwłoczne podjęcie określonych czynności bądź kontynuowanie działalności dla uniknięcia poważnej szkody po stronie właścicieli przedsiębiorstwa. Do takich czynności można zaliczyć m.in. działania mające na celu utrzymanie głównych klientów lub istotnego kontrahenta przedsiębiorcy, zabezpieczenie ciągłej pracy maszyn, których zatrzymanie i ponowny rozruch mógłby doprowadzić do szkody, jak również bieżące czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, takie jak kontynuowanie sprzedaży towarów, dokonywanie rozliczeń z kontrahentami, świadczenie usług czy wypłacanie wynagrodzeń pracownikom.

Art. 14. [Osoby uprawnione do dokonywania czynności zachowawczych]

1. Osobami uprawnionymi do dokonywania czynności, o których mowa w art. 13, są:

1) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
2) spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, albo
3) spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.
2. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego czynności, o których mowa w art. 13, może dokonywać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku.
komentarz
  • Krąg uprawnionych do dokonywania czynności zachowawczych. W art. 14 ustawy wymieniony został krąg podmiotów, którym przysługuje prawo do dokonywania czynności zachowawczych określonych w art. 13, w okresie do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego lub wygaśnięcia uprawnienia do jego powołania. Są to: małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, albo spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Należy wskazać, że ze względu na sposób zredagowania tego przepisu mogą powstać pewne wątpliwości co do tego, w jakim zakresie i w jakiej kolejności wymienione w nim podmioty mogą działać. Wydaje się, że przede wszystkim należy rozróżnić sytuację, w której zmarły przedsiębiorca nie pozostawił po sobie testamentu albo jeszcze nie doszło do jego ogłoszenia, sytuację, w której istnieje i został ogłoszony testament przedsiębiorcy, a także sytuację, w której doszło do uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzenia nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo do wydania europejskiego poświadczenia spadkowego.
  • Brak testamentu lub okres przed ogłoszeniem testamentu. W przypadku, gdy zmarły przedsiębiorca nie pozostawił po sobie testamentu, a także do momentu, gdy pozostawiony przez przedsiębiorcę testament nie został jeszcze ogłoszony, do dokonywania czynności zachowawczych uprawnieni są (zgodnie z art. 14 ust. 1 pkt 1 i 2) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy.
Użycie przez ustawodawcę spójnika „lub” w tym przepisie, czyli posłużenie się alternatywą nierozłączną, oznacza, że każdy ze wspomnianych podmiotów może dokonywać czynności wymienionych w art. 13 samodzielnie lub wspólnie z innym uprawnionym. Należy przy tym przyjąć, że małżonkowi przysługuje prawo do dokonywania czynności zachowawczych, jeżeli przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku, niezależnie od tego, czy prawo to wynika ze wspólności majątkowej czy ze współwłasności w warunkach rozdzielności majątkowej.
  • Okres po ogłoszeniu testamentu. W sytuacji gdy zmarły przedsiębiorca pozostawił po sobie testament i został on ogłoszony, czynności zachowawczych będzie mógł dokonywać małżonek, a oprócz niego – spadkobierca testamentowy albo zapisobierca windykacyjny. W analizowanym przepisie ustawodawca posłużył się spójnikiem „albo” rozdzielającym pkt 2 i 3 art. 14 ust. 1, który stanowi alternatywę rozłączną, co oznacza, że wykluczone jest wspólne działanie spadkobiercy testamentowego oraz zapisobiercy windykacyjnego. Jednak nie jest do końca jasne, na jakiej zasadzie należałoby ustalać osoby uprawnione do działania w sytuacji, gdy w jednym postępowaniu spadkowym występować będą podmioty zaliczane do każdej z grup wymienionych w art. 14 ust. 1 ustawy, a zwłaszcza w pkt 3 tego przepisu. Ustawa nie precyzuje bowiem, który z podmiotów jest uprawniony do dokonywania czynności, w sytuacji gdy równocześnie mamy do czynienia przykładowo ze spadkobiercą testamentowym oraz zapisobiercą windykacyjnym, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. Intencją twórców ustawy było danie w takim przypadku pierwszeństwa zapisobiercy windykacyjnemu, co potwierdza treść uzasadnienia projektu ustawy, w którym wskazano, że jeśli ogłoszono testament, uprawnienie do dokonywania czynności zachowawczych – obok małżonka – przysługiwało będzie spadkobiercy testamentowemu, chyba że w testamencie uczyniono zapis windykacyjny obejmujący przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie. Wówczas uprawnienie do dokonywania czynności zachowawczych przysługuje zapisobiercy windykacyjnemu. Jednak sama treść przepisów ustawy nie jest w tym zakresie precyzyjna i nie rozstrzyga jednoznacznie powyższego zagadnienia.
  • Indywidualne uprawnienie każdego z uprawnionych. Jeżeli będziemy mieli do czynienia z wielością spadkobierców ustawowych lub testamentowych, a także zapisobierców windykacyjnych, pojawia się pytanie, czy są oni zobowiązani do działania wspólnie, czy też mają prawo również do samodzielnego działania. To samo dotyczyć będzie sytuacji, gdy do działania w zakresie czynności zachowawczych będzie upoważniony zarówno małżonek, jak i spadkobierca ustawowy, bądź małżonek i spadkobierca testamentowy, bądź zapisobierca windykacyjny. Jak wskazano wyżej (patrz komentarz do art. 13), czynności zachowawcze, zwłaszcza te wymienione w art. 13 ust. 1 ustawy, mają zbliżony charakter do czynności zachowawczych, o których mowa w art. 209 k.c. Zgodnie zaś z ogólnymi regułami dokonywania czynności zachowawczych może je wykonywać indywidualnie każda z osób uprawnionych, niezależnie od tego, czy działa w porozumieniu z innymi uprawnionymi. Taki pogląd wyrażony został również w uzasadnieniu ustawy, z powołaniem na wyrok Sądu Najwyższego z 30 października 2013 r. (sygn. akt II CSK 673/12), w którym wyraźnie stwierdzono, że „każdy ze współuprawnionych może dokonywać czynności zachowawczych indywidualnie, tak długo jak czynności te dają się pogodzić z korzyścią i interesem wszystkich współuprawnionych”. Za tą koncepcją dodatkowo przemawia to, że ustawa nie przewiduje żadnego mechanizmu, który pozwalałby innym współuprawnionym udaremnić czynność dokonaną przez innego współuprawnionego, jako że czynności te mają służyć zachowaniu przysługującego im wspólnie prawa, a nie ich poszczególnych interesów indywidualnych.
  • Skutki uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego. Powyżej opisane zasady dotyczące podmiotów uprawnionych do dokonywania czynności zachowawczych ulegać będą modyfikacji, jeżeli zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy dojdzie do uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo do wydania europejskiego poświadczenia dziedziczenia. W takiej sytuacji osobą uprawnioną do dokonywania czynności zachowawczych będzie wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku, o którym mowa w art. 3 ustawy (zob. komentarz do art. 3). [przykłady 11, 12 i 13]

przykład 11

Kto może dokonać czynności zachowawczych
Zmarły przedsiębiorca Sylwester G., który pozostawał w związku małżeńskim i miał dwójkę pełnoletnich dzieci, nie pozostawił testamentu. Małżonce Sylwestra, Janinie G., oprócz udziału, który dziedziczy po zmarłym przedsiębiorcy, przysługuje także udział w przedsiębiorstwie w spadku, ze względu na obowiązującą pomiędzy małżonkami małżeńską wspólność ustawową. Po zmarłym dziedziczą także jego dzieci. W tym wypadku wszystkie wymienione osoby, tj. zarówno Janina G., jak i dzieci małżonków, dziedziczące po zmarłym, będą mogły dokonywać czynności zachowawczych wspólnie lub każdy z nich indywidualnie, jeżeli tylko nie będzie to sprzeczne z interesem współuprawnionych i będą one służyły zachowaniu wspólnego prawa.

przykład 12

Krąg uprawnionych w przypadku braku testamentu
Zmarły przedsiębiorca Karol K. miał dwoje pełnoletnich dzieci. Do momentu śmierci przedsiębiorcy jego małżonka Anna K. oraz jedno z ich dzieci, syn Feliks, również zmarli. Przy życiu pozostał natomiast drugi syn oraz wnuk zmarłego przedsiębiorcy, syn zmarłego Feliksa K. Zmarły przedsiębiorca nie pozostawił testamentu. W tym momencie, jako że spadkobiercami ustawowymi będą pozostałe przy życiu dziecko przedsiębiorcy oraz wnuk, to im będzie przysługiwało uprawnienie do dokonywania czynności zachowawczych.

przykład 13

W sytuacji gdy zmarły wyraził ostatnią wolę
Zmarły przedsiębiorca Konrad D. pozostawił testament, na mocy którego swój udział w przedsiębiorstwie zapisał w drodze zapisu windykacyjnego wieloletniemu współpracownikowi i przyjacielowi Zenonowi Z. Treść testamentu obejmowała wyłącznie ustanowienie powyższego zapisu windykacyjnego. Zmarły przedsiębiorca pozostawał w związku małżeńskim, w którym obowiązywała małżeńska wspólność ustawowa, oraz pozostawił dwójkę pełnoletnich dzieci. Zgodnie z art. 14 i uzasadnieniem do ustawy należy uznać, że w tym wypadku do momentu ogłoszenia testamentu, według zasad ogólnych, uprawnienie do dokonywania czynności zachowawczych będzie przysługiwało małżonkowi oraz dzieciom przedsiębiorcy Konrada D., natomiast po ogłoszeniu testamentu już wyłącznie małżonkowi i przyjacielowi Zenonowi Z. jako zapisobiercy windykacyjnemu. Z kolei zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy po uprawomocnieniu się postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia czynności zachowawczych będzie mógł dokonywać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. W takim wypadku należy uznać, że osobami tymi nadal będą małżonek, któremu przysługiwał udział w przedsiębiorstwie w spadku, oraz przyjaciel Zenon Z., który na mocy zapisu windykacyjnego otrzymał udział zmarłego przedsiębiorcy w przedsiębiorstwie w spadku. ©℗

Art. 15. [Dokonywanie czynności zachowawczych]

Osoba, o której mowa w art. 14, dokonuje czynności, o których mowa w art. 13, w imieniu własnym, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku.

komentarz
  • Zasady dokonywania czynności. Z art. 15 ustawy wynika, że osoba dokonująca czynności zachowawczych działa w imieniu własnym, ale na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Z uwagi na powyższe każda osoba uprawniona w myśl art. 14 ustawy, dokonując czynności zachowawczych, formalnie działa nie w imieniu właściciela/współwłaścicieli przedsiębiorstwa w spadku, lecz w imieniu własnym, chociaż czynności tych dokonuje we wspólnym interesie i na rachunek wszystkich współwłaścicieli przedsiębiorstwa w spadku.
  • Podobieństwo do instytucji zastępstwa pośredniego. Taka konstrukcja reprezentacji przedsiębiorstwa w spadku do dnia ustanowienia zarządcy sukcesyjnego jest zbliżona do konstrukcji zastępstwa pośredniego, której zasadą jest działanie zastępcy we własnym imieniu, jednakże na cudzy rachunek. Powstaje więc pytanie, jakie konsekwencje może mieć posłużenie się tą konstrukcją w przypadku osób dokonujących czynności zachowawczych, o których mowa w art. 13 ustawy. Zagadnienie to nie ma przy tym charakteru czysto teoretycznego, zwłaszcza w świetle różnic w uregulowaniach ustawy dotyczących zasad działania zarządcy sukcesyjnego oraz osób wymienionych w art. 14 ustawy.
  • Skutki dla dokonujących czynności zachowawczych. W doktrynie wskazuje się, że skutki działania zastępcy pośredniego realizują się w sferze prawnej samego zastępcy. Zastępca pośredni dokonuje bowiem czynności prawnej we własnym imieniu, a skutki tej czynności, polegające na nabyciu praw lub zaciągnięciu zobowiązań, dotykają jego sfery majątkowej. Z definicji zastępca pośredni działa jednak na cudzy rachunek, co oznacza, że w ostatecznym rozliczeniu skutki dokonanych przez niego czynności powinny być przeniesione na inną osobę (zastąpionego). Z osobą tą zastępca pośredni pozostaje z reguły w oddzielnym stosunku umownym (stosunku wewnętrznym), na podstawie którego zobowiązany jest przenieść na tę osobę nabyte dla niej prawa, z kolei zaś osoba ta zobowiązana jest przejąć zaciągnięte przez niego zobowiązania (zwolnić go z długu wobec osoby trzeciej).
Różnica pomiędzy zastępstwem pośrednim a przedstawicielstwem (zastępcą bezpośrednim) widoczna jest w szczególności w stosunkach zewnętrznych zastępcy i przedstawiciela. Zastępca pośredni nie ujawnia bowiem osobie trzeciej (swemu kontrahentowi) osoby, w której interesie działa. W wyniku dokonanej przez niego czynności prawnej nie dochodzi do powstania stosunku pomiędzy osobą trzecią (kontrahentem) a zastąpionym. Natomiast przedstawiciel jest umocowany do wywołania bezpośrednio skutków w sferze reprezentowanego. Stroną stosunku prawnego, kreowanego przez dokonaną przez niego czynność prawną, staje się od razu reprezentowany.
  • Działania zarządcy sukcesyjnego a działania osób wykonujących czynności zachowawcze. Z przyjętych przez ustawodawcę uregulowań wynika, że charakter i skutki działań zarządcy sukcesyjnego oraz osób wykonujących czynności zachowawcze nie są tożsame. Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy (por. komentarz do tego przepisu) zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Ponadto czynności zarządcy sukcesyjnego, polegające na nabywaniu składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do wykonywania działalności gospodarczej, znajdują skutek bezpośrednio w masie majątkowej, jaką jest przedsiębiorstwo w spadku, co wynika wprost z art. 2 ust. 3 ustawy. Natomiast w myśl art. 33 ust. 1 ustawy zarządca sukcesyjny nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej.
Należy zauważyć, że status zarządcy sukcesyjnego odróżnia się od opisanego wyżej typowego zastępstwa pośredniego (jakie występuje np. w stosunku komisu) tym, że skutki czynności zarządcy sukcesyjnego dotykają bezpośrednio przede wszystkim majątku tworzącego przedsiębiorstwo w spadku – do niego wchodzą nabyte prawa. Zarządca sukcesyjny – działając w ramach swojej funkcji – nie nabywa zatem praw ani nie zaciąga zobowiązań do swojego majątku osobistego i nie jest konieczne dokonanie odrębnych czynności przenoszących te prawa lub zobowiązania na osoby faktycznie dysponujące prawami do przedsiębiorstwa. Z mocy ustawy skutki te dotyczą masy majątkowej, stanowiącej przedsiębiorstwo w spadku, a w sensie podmiotowym – właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Można tu odnaleźć analogię do statusu syndyka wobec zarządzanej przez niego – na rzecz upadłego – masy upadłości. Podobnie jak syndyk zarządca sukcesyjny z mocy prawa, na skutek zajścia określonego zdarzenia – ustanowienia zarządu sukcesyjnego – uzyskuje umocowanie do zarządzania przedsiębiorstwem w spadku. Ponadto zakres odpowiedzialności zarządcy sukcesyjnego określony został w art. 33 ust. 1 ustawy w sposób analogiczny do zakresu odpowiedzialności syndyka – co do zasady wyłączona została bowiem odpowiedzialność zarządcy za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku.
Nieco inaczej wygląda sytuacja w odniesieniu do osób wymienionych w art. 14 ustawy. Z komentowanego art. 15 ustawy wynika, że również osoby wykonujące czynności zachowawcze działają we własnym imieniu, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Podobnie, zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy czynności zachowawcze, polegające na nabywaniu składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do wykonywania działalności gospodarczej, dokonywane są z bezpośrednim skutkiem dla majątku stanowiącego przedsiębiorstwo w spadku. Jednak już zakres odpowiedzialności osób, o których mowa w art. 14 ustawy, został określony w sposób odmienny od odpowiedzialności zarządcy sukcesyjnego. W przypadku osoby działającej na podstawie art. 13 ustawy, inaczej niż w odniesieniu do zarządcy sukcesyjnego (por. art. 21 ust. 1 i art. 32 ust. 1 ustawy), nie przewidziano bowiem braku odpowiedzialności działającego za zobowiązania wynikające z dokonanych czynności. W konsekwencji zaś, interpretując charakter ich działania wynikający z art. 15 ustawy, należy brać pod uwagę istnienie po stronie osób dokonujących czynności zachowawczych odpowiedzialności za te czynności. Niewątpliwie więc w tym przypadku uzasadnione jest przyjęcie modelu zastępstwa pośredniego o charakterze bardziej zbliżonym do klasycznej koncepcji wypracowanej w doktrynie prawa cywilnego niż w przypadku zarządcy sukcesyjnego.
  • Postępowanie w sytuacjach spornych. Należy zauważyć, że choć właścicielem przedsiębiorstwa w spadku może być jedna lub więcej osób uprawnionych zgodnie z art. 14 ustawy do dokonywania czynności zachowawczych, to jednak na etapie dokonywania tych czynności kwestia, kto ostatecznie zostanie właścicielem przedsiębiorstwa w spadku, nie jest zazwyczaj przesądzona. Jeżeli zatem okaże się, że osoba dokonująca czynności zachowawczych nie była właścicielem przedsiębiorstwa w spadku, pozostanie ona zobowiązana w stosunku do drugiej strony czynności, ale jako zastępca pośredni będzie miała obowiązek przenieść uzyskane prawa na właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, którzy z kolei powinni zwolnić dokonującego czynności zachowawczych z zaciągniętych zobowiązań. Twórcy projektu ustawy przyjęli bowiem założenie, że zastosowanie konstrukcji zastępstwa pośredniego w opisanym przypadku jest konieczne przede wszystkim z uwagi na potrzebę ochrony bezpieczeństwa obrotu i praw osób, które będą drugą stroną czynności zachowawczych, w szczególności dokonywanych na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy.

Art. 16. [Działanie w złej wierze przez osobę nieuprawnioną]

Osoba, która w złej wierze dokonała czynności na podstawie art. 13, do której nie była uprawniona, ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez dokonanie tej czynności.

komentarz
  • Odpowiedzialność za działania w złej wierze. W art. 16 ustawy uregulowana została kwestia odpowiedzialności osób dokonujących czynności zachowawczych. Zgodnie z tym przepisem osoba, która w złej wierze dokonała na podstawie art. 13 czynności, do której nie była uprawniona, ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez dokonanie tej czynności. Przesłanki odpowiedzialności, o której mowa w art. 16 ustawy, są więc następujące: dokonanie czynności na podstawie art. 13 przez osobę nieuprawnioną, zła wiara tej osoby, wystąpienie szkody oraz związek przyczynowy pomiędzy dokonaniem czynności oraz szkodą. Na marginesie należy wskazać, że art. 16 nie wyłącza możliwości przypisania osobie, o której mowa w art. 14, odpowiedzialności odszkodowawczej na innej podstawie prawnej, w szczególności na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Zachowanie tej osoby może bowiem wypełniać zarówno przesłanki z art. 16 ustawy, jak i przesłanki innego czynu niedozwolonego, np. deliktu z art. 415 k.c.
W pierwszej kolejności wypada zauważyć, że odpowiedzialność, o której mowa w art. 16 ustawy, odnosi się do wszystkich czynności wymienionych w art. 13 ustawy, a więc zarówno czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, jak i ewentualnych czynności zwykłego zarządu dokonanych w zakresie przedmiotu działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę przed jego śmiercią, jeżeli ciągłość tej działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody. Ponadto odpowiedzialność za szkodę na zasadach określonych w art. 16 ustawy ponosić będą wszystkie osoby, które w okresie braku zarządu sukcesyjnego podejmują jakiekolwiek czynności wymienione w art. 13 ustawy, niezależnie od tego, czy w rzeczywistości należały do kręgu osób uprawnionych do ich podjęcia, wymienionych w art. 14 ustawy. Może mieć to istotne znaczenie praktyczne, zwłaszcza jeśli się zważy, że podejmowanie czynności zachowawczych i innych wymienionych w art. 13 ustawy następuje zazwyczaj w najbardziej krytycznym okresie bezpośrednio po śmierci przedsiębiorcy, gdy niejednokrotnie konieczne może się okazać podejmowanie decyzji związanych z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy nawet bez formalnego zweryfikowania uprawnienia do ich dokonania.
  • Warunek odpowiedzialności. Warunkiem przypisania odpowiedzialności na podstawie art. 16 ustawy jest pozostawanie osoby dokonującej czynności w złej wierze. Należy przy tym zauważyć, że zła wiara może tu dotyczyć zarówno kwestii podmiotowych, a więc samego uprawnienia do dokonania czynności wymienionych w art. 13 ustawy, jak i przedmiotowych, czyli zakwalifikowania dokonywanej czynności do czynności zachowawczych bądź dopuszczalnych czynności zwykłego zarządu.
  • Pojęcie złej wiary. Przepisy ustawy nie zawierają definicji pojęcia złej wiary. Wskazać zresztą należy, że pojęcie to nie ma definicji ustawowej o powszechnym zastosowaniu. Występujące zaś w niektórych aktach prawnych definicje złej wiary mają zastosowanie wyłącznie na użytek tych konkretnych aktów, w których zostały zawarte, np. art. 20 par. 2 ustawy z 25 lutego 1964 r. ‒ Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.), art. 6 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1916 ze zm.).
Za złą wiarę należy uznać pewien stan psychiczny podmiotu powiązany z negatywną oceną jego postępowania. W doktrynie i literaturze wskazuje się, że dobrą wiarę należy definiować jako usprawiedliwioną nieznajomość prawdziwego stanu rzeczy, zwykle polegającego na istnieniu jakiegoś stosunku prawnego czy prawa. Za złą wiarę uznaje się natomiast znajomość prawdziwego stanu rzeczy oraz nieusprawiedliwioną niewiedzę o tym stanie rzeczy, wynikającą z niedbalstwa. O złej wierze podmiotu będzie zatem rozstrzygało to, że jego niewiedza o istnieniu bądź nieistnieniu jakiegoś prawa wynika z niedołożenia należytej staranności (tak wyroki Sądu Najwyższego: z 9 grudnia 1983 r., sygn. akt I CR 362/83, oraz z 23 lipca 2015 r., sygn. akt I CSK 360/14).
Należytą starannością jest z kolei staranność ogólnie wymagana w stosunkach danego rodzaju, zgodnie z art. 355 k.c. Ocena dobrej lub złej wiary powinna polegać zatem na stworzeniu wzorca odpowiedniego zachowania się w danej sytuacji (zachowania, jakie w identycznej sytuacji osoba rozsądna, sumienna, przezorna, wyposażona we właściwe w danej sytuacji cechy i kwalifikacje powinna podjąć, aby powziąć wiedzę o rzeczywistym stanie prawnym) i porównaniu postępowania ocenianej osoby z tym wzorcem. Jeżeli postępowanie wyznaczone tym wzorcem doprowadziłoby do uzyskania przez ocenianą osobę wiedzy o prawdziwym stanie rzeczy, a osoba ta takiego postępowania nie podjęła, działała w złej wierze.
Mając na uwadze art. 16 ustawy przyjąć zatem należy, że w złej wierze będzie osoba, która dokonując czynności zachowawczych wymienionych w art. 13 ustawy, wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć o tym, że nie należy do kręgu osób wskazanych w art. 14 ustawy. W złej wierze będzie pozostawała także osoba, która dokonując określonej czynności wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć o tym, że czynność ta nie stanowi czynności dozwolonej do wykonywania na podstawie art. 13 ustawy.
Należy jeszcze wskazać, że wobec treści art. 16 ustawy w razie ewentualnego postępowania sądowego nie będzie miało znaczenia domniemanie dobrej wiary określone w art. 7 k.c. Odpowiedzialność na zasadzie art. 16 ustawy uzależniona jest bowiem od istnienia złej wiary po stronie osoby dokonującej czynności zachowawczej, a więc w ewentualnym postępowaniu sądowym to powód będzie musiał obalić wskazane domniemanie i wykazać istnienie złej wiary po stronie pozwanego podmiotu dokonującego czynności z art. 13 ustawy.
  • Pytanie o skuteczność działań w złej wierze. Analiza przepisów komentowanej ustawy, odnoszących się do odpowiedzialności osób wykonujących w złej wierze czynności zachowawcze, nasuwać może jeszcze pytanie o skuteczność takich czynności, jeśli zostałyby dokonane przez osobę nieuprawnioną. Ustawa w art. 14 wyraźnie wskazuje, jakie osoby uprawnione są do dokonywania czynności zachowawczych, w szczególności zaś wskazuje, że krąg ten ulega zawężeniu po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, gdyż w takiej sytuacji czynności zachowawczych może dokonywać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. W tej sytuacji powstaje pytanie, czy np. czynności zachowawcze dokonane już po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku przez osobę wymienioną w art. 14 ust. 1 ustawy, która jednakże okazała się nie być właścicielem przedsiębiorstwa w spadku, będą ważne i skuteczne? Niestety zamieszczona w ustawie regulacja dotycząca czynności zachowawczych nie pozwala udzielić jednoznacznej odpowiedzi na powyższe pytanie. Podkreślenia wymaga, że w komentowanej ustawie nie zawarto przepisów wyraźnie wskazujących, jaki skutek miałyby czynności dokonywane z naruszeniem określonych w niej kompetencji, czy to w przypadku czynności zachowawczych, czy to w odniesieniu do zarządcy sukcesyjnego wybranego z naruszeniem przepisów ustawy. Brak w ustawie np. rozwiązania obecnego w prawie upadłościowym, w którym wyraźnie wskazuje się na to, że skutkiem dokonania przez upadłego czynności dotyczącej mienia wchodzącego do masy upadłości jest ich bezwzględna nieważność.
Należy mieć na uwadze, że zgodnie z art. 58 par. 1 k.c. czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Doktryna zaś wskazuje, że przez nieważność czynności prawnej z ustawą należy również rozumieć brak kompetencji podmiotu do jej dokonania. Jako przykład działania bez kompetencji, skutkującego nieważnością czynności, w orzecznictwie wskazano m.in. sytuację, w której doszło do zmiany udziałów w nieruchomości wspólnej z uwagi na zmiany w prawie własności lokali, a ustalenia wysokości udziałów dokonano na podstawie uchwały wspólnoty i oświadczenia zarządu wspólnoty, zamiast w umowie zawartej z udziałem wszystkich właścicieli lokali (wyrok SN z 24 listopada 2010 r., sygn. akt II CSK 267/10).
Jednak nie zawsze niezgodność czynności z treścią przepisu prawa powodować będzie jej nieważność. Z cytowanego wyżej art. 58 par. 1 k.c. in fine wynika zresztą, że do nieważności czynności nie dojdzie w sytuacji, gdy z przepisów prawa wynikać będzie inny skutek. W judykaturze wyrażony został w tym zakresie pogląd, że takim innym skutkiem jest m.in. zastrzeżenie odpowiedzialności odszkodowawczej na wypadek naruszenia przepisów ustawy. SN wypowiedział się w tym zakresie w szczególności w wyroku z 7 marca 2003 r. (sygn. akt IV CKN 1842/00), wskazując, że umowa zbycia lokalu mieszkalnego zawarta z naruszeniem pierwszeństwa określonego w art. 34 ust. 1 pkt 3 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2204 ze zm.) nie jest nieważna, ponieważ uregulowanie zawarte w art. 36 tej ustawy ustanawia jako sankcję odpowiedzialność odszkodowawczą, która wyłącza w takim przypadku przyjęcie nieważności (art. 58 par. 1 k.c.).
Choć powyższa teza została sformułowana przez SN na gruncie przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami, to pogląd ten niewątpliwie zasługuje na uwagę również przy rozważaniu ewentualnych skutków naruszenia przepisów komentowanej ustawy określających osoby uprawnione do dokonywania czynności zachowawczych, choćby z uwagi na podobieństwo uregulowania skutków naruszenia w ustawie o zarządzie sukcesyjnym. Komentowany przepis bowiem również przewiduje sankcję w postaci odpowiedzialności odszkodowawczej osoby dokonującej czynności zachowawczych bądź czynności zwykłego zarządu, do której nie była uprawniona.