Licencjonowanie elektrowni jądrowej w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej – rola dozoru jądrowego (PAA) i jego wzmocnienie

Rządowy program budowy elektrowni jądrowych znany pod nazwą Programu polskiej energetyki jądrowej (PPEJ) wg. aktualizacji z października 2020 r. zakłada budowę w kraju elektrowni jądrowych o łącznej mocy ok. 6-9 GWe. Realizacja inwestycji w tak strategiczną infrastrukturę jest złożonym i czasochłonnym procesem, który wymaga ścisłego podążania za obowiązującymi przepisami prawa. Konieczne jest również zaangażowanie wielu instytucji. Jedną z nich jest dozór jądrowy – w Polsce to Państwowa Agencja Atomistyki (PAA), która weryfikuje spełnianie wymagań w obszarze bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej.

W Polsce od wielu lat funkcjonują obiekty jądrowe. Aktualnie w kraju jest eksploatowany jeden reaktor badawczy – MARIA, który wykorzystywany jest od 1974 r. m.in. na potrzeby nauki i medycyny nuklearnej. Reaktor EWA (użytkowany w latach 1958-1995) jest w stanie likwidacji. Są także eksploatowane dwa przechowalniki wypalonego paliwa jądrowego. Wszystkie te obiekty znajdują się w Otwocku-Świerku, a nadzór regulacyjny nad nimi sprawuje PAA. Agencja działa od ponad 40 lat – powstała w 1982 r. i oprócz wspomnianych obiektów nadzoruje także inne działalności, w których wykorzystuje się promieniowanie jonizujące. Jak pokazują statystyki PAA, zapotrzebowanie na takie działalności rośnie w Polsce corocznie o ok. 5 proc. Obecnie funkcjonuje ich już ponad 8000. Promieniowanie jonizujące stosowane jest głównie do celów medycznych (np. badania rentgenowskie), przemysłowych i naukowo-badawczych.

Mając na uwadze realizację PPEJ, warto przyjrzeć się strategicznej roli Agencji w procesie inwestycyjnym elektrowni jądrowych. PAA na każdym etapie powstawania i funkcjonowania elektrowni jądrowej (budowa, rozruch, eksploatacja i likwidacja) będzie sprawdzać, czy są spełnione wymagania bezpieczeństwa jądrowego, ochrony radiologicznej, ochrony fizycznej i zabezpieczeń materiałów jądrowych. Wymagania bezpieczeństwa jakie ma spełnić obiekt jądrowy (w tym elektrownia jądrowa) w Polsce zawarte są w ustawie z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe (Dz. U. z 2023 r. poz. 1173 z późn. zm.) oraz przepisach wykonawczych do tej ustawy, w szczególności w:

• rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 31 sierpnia 2012 r. w sprawie wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, jakie ma uwzględniać projekt obiektu jądrowego (Dz. U. poz. 1048),
• rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 31 sierpnia 2012 r. w sprawie zakresu i sposobu przeprowadzania analiz bezpieczeństwa przeprowadzanych przed wystąpieniem z wnioskiem o wydanie zezwolenia na budowę obiektu jądrowego, oraz zakresu wstępnego raportu bezpieczeństwa dla obiektu jądrowego (Dz. U. poz. 1043),
• rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 11 lutego 2013 r. w sprawie wymagań dotyczących rozruchu i eksploatacji obiektów jądrowych (Dz. U. poz. 281),
• rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 11 lutego 2013 r. w sprawie wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej dla etapu likwidacji obiektów jądrowych oraz zawartości raportu z likwidacji obiektu jądrowego (Dz. U. poz. 270).

Licencjonowanie elektrowni jądrowej

Licencjonowanie elektrowni jądrowej w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej to procesy, w których na wniosek inwestora, wydawane są przez Prezesa PAA zezwolenia, odpowiednio na budowę, rozruch, eksploatację i likwidację takiej elektrowni. Wydanie zezwolenia następuje po stwierdzeniu, że spełnione zostały wymagane prawem warunki wykonywania działalności związanej z narażeniem na promieniowanie jonizujące. Należy przy tym pamiętać, że to podmiot, który uzyskał zezwolenie odpowiada za wykonywanie działalności z zapewnieniem bezpieczeństwa jądrowego, ochrony radiologicznej, ochrony fizycznej oraz zabezpieczeń materiałów jądrowych.

Warto zwrócić uwagę na to, że zgodnie z art. 36b ustawy – Prawo atomowe w projekcie i procesie budowy obiektu jądrowego nie stosuje się rozwiązań i technologii, które nie zostały sprawdzone w praktyce w już istniejących obiektach jądrowych lub za pomocą prób, badań oraz analiz.

Do wniosku o wydanie zezwolenia na budowę obiektu jądrowego inwestor załącza dokumentację bezpieczeństwa. Do najistotniejszych załączników należą:

• raport lokalizacyjny,
• wstępny raport bezpieczeństwa,
• opis i wyniki weryfikacji analiz bezpieczeństwa,
• dokumentacja dotycząca klasyfikacji bezpieczeństwa,
• dokumentacja opisująca zintegrowany system zarządzania.

Eksperci PAA sprawdzają wniosek i załączone dokumenty pod kątem zgodności z obowiązującym prawem krajowym oraz wymaganiami bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej. Weryfikują m.in.:

• założenia projektowe, w tym w szczególności poprawność uwzględnienia w projekcie zasad obrony w głąb i optymalizacji,
• analizy bezpieczeństwa dostarczone wraz z dokumentacją poprzez wykonanie niezależnych obliczeń sprawdzających,
• wprowadzone rozwiązania organizacyjne w systemach zarządzania oraz programach zapewnienia jakości poprzez weryfikację, czy rozwiązania te gwarantują właściwy nadzór techniczny inwestora nad inwestycją.

Po wydaniu zezwolenia na budowę i zakończeniu pierwszych jej etapów, ale jeszcze przed uruchomieniem reaktora, inwestor będzie musiał uzyskać od Prezesa PAA kolejne zezwolenie, tym razem na rozruch elektrowni jądrowej. Prezes PAA będzie mógł wydać to zezwolenie dopiero po wykazaniu przez inwestora prawidłowego funkcjonowania poszczególnych systemów oraz całej elektrowni jądrowej. Końcowym etapem licencjonowania, po zatwierdzeniu raportu z rozruchu, jest uzyskanie od Prezesa PAA zezwolenia na eksploatację.

_________________________________________________

Terminy wydania zezwoleń w przypadku obiektów jądrowych wynikające z art. 39a ustawy - Prawo atomowe:

• zezwolenie na budowę - 24 miesiące,
• zezwolenie na rozruch - 9 miesięcy,
• zezwolenie na eksploatację - 6 miesięcy,
• zezwolenie na likwidację - 9 miesięcy.

_________________________________________________

W ramach licencjonowania oraz po jego zakończeniu, na każdym etapie działalności elektrowni jądrowej, inspektorzy dozoru jądrowego PAA będą przeprowadzali regularne kontrole. Weryfikowani będą dostawcy systemów oraz elementów konstrukcji i wyposażenia elektrowni jądrowej. Prowadzone będą kontrole jakości, m.in. wytwarzania istotnych dla bezpieczeństwa komponentów wykorzystywanych do budowy obiektu jądrowego. Ponadto Prezes PAA będzie nadawał uprawnienia personelowi elektrowni jądrowej do wykonywania istotnych czynności związanych z bezpieczeństwem jądrowym i ochroną radiologiczną.

Dialog przedlicencyjny

System wydawania zezwoleń w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej wsparty jest w Polsce o możliwość dialogu przedlicencyjnego pomiędzy inwestorem a urzędem dozoru jądrowego. Jedna z form tego dialogu polega na możliwości wystąpienia przez przyszłego inwestora do Prezesa PAA z wnioskiem o wydanie ogólnej opinii dotyczącej planowanych rozwiązań organizacyjno-technicznych w przyszłej działalności oraz projektów dokumentów, które należy złożyć wraz z wnioskiem o wydanie zezwolenia (art. 39b ustawy – Prawo atomowe). W procesie licencjonowania uzyskanie ogólnej opinii Prezesa PAA nie jest konieczne, a zakres tej opinii jest uzależniony od wnioskodawcy.

Niemniej jednak, jak pokazują doświadczenia międzynarodowe, odpowiednio wcześnie rozpoczęty dialog z regulatorem jest istotnym narzędziem pozwalającym przyszłemu inwestorowi przygotować się do właściwego procesu licencjonowania.

Ważny głos społeczeństwa

Zgodnie z art. 39d ustawy – Prawo atomowe Prezes PAA włącza społeczeństwo w proces wydawania zezwolenia na budowę obiektu jądrowego. Po otrzymaniu wniosku o wydanie zezwolenia na budowę obiektu jądrowego Prezes PAA jest obowiązany opublikować w Biuletynie Informacji Publicznej oraz lokalnej prasie dla terenu objętego wnioskiem informację o otrzymanym wniosku wraz ze skróconym raportem bezpieczeństwa. Dzięki temu społeczeństwo dowie się o:

• wszczęciu postępowania w sprawie wydania zezwolenia na budowę obiektu jądrowego,
• możliwości składania uwag i wniosków,
• sposobie i miejscu składania uwag i wniosków,
• terminie i miejscu rozprawy administracyjnej (jeśli dotyczy).

Każdy zainteresowany będzie mógł wnieść uwagi, zapytania lub wnioski do Prezesa PAA. Prezes PAA w uzasadnieniu decyzji o wydaniu zezwolenia będzie musiał poinformować o sposobie uwzględnienia uwag lub wniosków.

Mając na uwadze chęć zapewnienia jak największej transparentności procesu licencjonowania obiektów jądrowych, plany PAA obejmują aktywną komunikację ze społeczeństwem, zarówno za pośrednictwem mediów społecznościowych, jak i w formie spotkań z osobami zainteresowanymi.

Wzmocnienie dozoru jądrowego

Wspominany wcześniej Program polskiej energetyki jądrowej przewiduje wzmocnienie PAA jako urzędu dozoru jądrowego. Jest to niezbędne, dla właściwego wykonywania zadań i odbywa się w trzech obszarach:

• wzmocnienie kadrowe,
• rozbudowa zaplecza sprzętowego i infrastrukturalnego,
• rozwój systemu wsparcia techniczno-eksperckiego.

PAA sukcesywnie prowadzi nabory pracowników, którzy będą brali udział w realizacji zadań związanych z licencjonowaniem elektrowni jądrowych i nadzorem nad nimi. Zatrudniani są przede wszystkim eksperci ze znajomością energetyki, energetyki jądrowej, geologii, fizyki, automatyki, mechaniki, inżynierii materiałowej i lądowej, chemii jądrowej, elektrotechniki czy matematyki analitycznej lub innych dziedzin technicznych.

Personel dozoru musi stale rozwijać swoje kwalifikacje. Agencja rozbudowuje program szkoleń krajowych i międzynarodowych. Pracownicy PAA szkolą się w ramach współpracy m.in. z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej (MAEA – wyspecjalizowana agenda ONZ działającą na rzecz bezpiecznego i pokojowego wykorzystania energii jądrowej) czy też partnerami z innych państw posiadających rozwinięte programy jądrowe np. z USA, Kanady, Francji.

Kolejnym punktem wzmocnienia dozoru są inwestycje w oprogramowanie i sprzęt niezbędne do prowadzenia analiz bezpieczeństwa, a także rozwój systemu monitoringu radiacyjnego na terenie Polski. Obecnie w kraju działa w tym systemie już blisko 60 stacji wykrywania skażeń promieniotwórczych. PAA nadzoruje sytuację radiacyjną w kraju 24 godziny na dobę. W skład systemu monitoringu radiacyjnego wchodzą m.in. nowoczesne stacje PMS (ang. Permanent Monitoring Station), których wskazania na bieżąco analizują eksperci z Centrum do Spraw Zdarzeń Radiacyjnych PAA. Zgodnie z PPEJ do 2033 r. stacji ma być co najmniej 145.

Ważnym aspektem wzmocnienia dozoru jądrowego jest rozwój wsparcia techniczno-eksperckiego. Ze względu na rozległy zakres oraz złożoność zagadnień technicznych, podobnie jak dozory jądrowe z innych państw, PAA będzie korzystała z pomocy eksperckich laboratoriów i innych jednostek badawczych, czyli TSO (ang. Technical Support Organization). Wcześniej podmioty te muszą uzyskać autoryzację Prezesa PAA. Decyzja o przyznaniu autoryzacji potwierdza spełnienie przez podmiot wymagań we wnioskowanym zakresie autoryzacji. Jest to głównie posiadanie niezbędnego personelu i wyposażenia oraz wiedzy i doświadczenia, a także wykazanie niezależności od inwestorów elektrowni jądrowych. Jak do tej pory taką autoryzację otrzymało 10 podmiotów.

Przegląd dozoru jądrowego

We wrześniu 2023 r. blisko 20 zagranicznych ekspertów bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej przeprowadziło w Polsce Zintegrowany Przegląd Dozoru Jądrowego (ang. Integrated Regulatory Review Service - IRRS). Przegląd realizowany był w ramach misji MAEA. Dokonano przeglądu ram legislacyjnych oraz infrastruktury dozorowej pod kątem zgodności z normami bezpieczeństwa MAEA. Konieczność brania pod uwagę zaleceń MAEA w procesie kształtowania krajowych przepisów wykonawczych w obszarze bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej wynika z ustawy – Prawo atomowe.

Misja doceniła dotychczasowe przygotowanie PAA do realizacji zadań wynikających z Programu polskiej energetyki jądrowej. Jednocześnie zidentyfikowano obszary, w których konieczne są dalsze działania. Ocena przygotowania do licencjonowania pierwszej elektrowni jądrowej pomoże w dalszym zwiększaniu efektywności systemu regulacyjnego w Polsce. To kolejny krok w działaniach na rzecz najwyższych standardów bezpieczeństwa jądrowego w Polsce i wzmocnienia krajowego dozoru jądrowego.