Jest to już możliwe na mocy umowy o zabezpieczeniu społecznym, którą zawarły oba kraje. Skorzystają z niej przede wszystkim Białorusini, którzy podjęli pracę w Polsce.
1 kwietnia 2022 r. weszła w życie umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Białorusi o zabezpieczeniu społecznym podpisana w Warszawie 13 lutego 2019 r., która reguluje sytuację osób mających prawo do świadczeń z obu krajów albo legitymujących się okresami ubezpieczenia w obu krajach. W przypadku krajów UE oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii taką rolę odgrywa rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego i przepisy wykonawcze. Z pozostałymi państwami Polska sukcesywnie podpisuje tego rodzaju dwustronne umowy (np. z Ukrainą, USA czy Australią). Uregulowanie ww. kwestii jest szczególnie ważne w przypadku państw, do których za pracą wyjeżdża lub wyjeżdżało wielu Polaków oraz takich, z których pochodzą imigranci pracujący w Polsce, a więc np. Białorusi.
Kto skorzysta
Umowa między Polską a Białorusią dotyczy zabezpieczenia społecznego, a więc kategorii szerszej niż ubezpieczenie społeczne. Stosowana jest w Polsce przez instytucje właściwą, a więc taką, która dane świadczenie przyznaje (np. ZUS). Umowa ma w Polsce zastosowanie do ustawodawstwa dotyczącego obowiązkowego ubezpieczenia społecznego i następujących świadczeń z zabezpieczenia społecznego:
- zasiłków dla bezrobotnych, oraz z ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia społecznego rolników,
- świadczeń w razie choroby i macierzyństwa,
- emerytur, rent z tytułu niezdolności do pracy oraz rent rodzinnych,
- świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
- zasiłków pogrzebowych.
Podpisany między Polską a Białorusią dokument stosuje się do osób, które podlegały lub podlegają ustawodawstwu jednej lub obu stron oraz innych osób, jeżeli wywodzą swoje prawa od tych osób. Skorzystają więc z niej także osoby, które co prawda same nie pracowały w obu krajach, ale np. ubiegają się o świadczenia wypadkowe po zmarłym członku rodziny.
Równe traktowanie, ale z wyjątkami
Naczelną zasadą wynikającą z umowy jest zasada równego traktowania, zgodnie z którą osoby, do których stosują się postanowienia tego dokumentu, podlegają co do zasady obowiązkom i korzystają z uprawnień wynikających z ustawodawstwa drugiego państwa na tych samych warunkach co jego obywatele. Umowa gwarantuje również, że świadczenia przysługujące na podstawie ustawodawstwa jednego z umawiających się państw nie mogą ulec zmniejszeniu, zawieszeniu, uchyleniu lub wstrzymaniu z tego powodu, że uprawniony zamieszkuje na terytorium drugiego państwa. Wyjątki od tej zasady dotyczą w przypadku Polski: zasiłków dla bezrobotnych i świadczeń przyznawanych w szczególnym trybie oraz w drodze wyjątku (tryby określone w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), a w przypadku Białorusi: zasiłków dla bezrobotnych.
Kolejna zasada ogólna dotyczy ustawodawstwa właściwego. Zgodnie z art. 6 umowy osoba, do której ma zastosowanie umowa, podlega ustawodawstwu tego państwa, na którego terytorium wykonuje pracę. Istnieją od niej wyjątki, które dotyczą:
- delegowanego – jeżeli osoba zatrudniona u pracodawcy zarejestrowanego na terytorium jednego państwa zostanie wysłana na terytorium drugiego w celu wykonywania pracy na rachunek tego pracodawcy, podlega ona ustawodawstwu pierwszego państwa, pod warunkiem że przewidywany okres wykonywania pracy nie przekracza 24 miesięcy; jeżeli okres wykonywania pracy przedłuży się ponad 24 miesiące, ustawodawstwo pierwszego państwa jest nadal stosowane przez kolejny okres nieprzekraczający 36 miesięcy, pod warunkiem że władze drugiego państwa lub instytucja upoważniona udzieli na to zgody;
- osoby prowadzącej działalność na własny rachunek – osoba wykonująca działalność na terytorium jednego państwa przenosząca tę działalność czasowo na terytorium drugiego, podlega ustawodawstwu pierwszego państwa przez okres wykonywania tej działalności, nie dłużej jednak niż przez 24 miesiące;
- personelu przedsiębiorstwa transportowego – osoby wykonujące międzynarodowe przewozy osób i towarów koleją, drogą lądową, powietrzną lub przez wody śródlądowe na terytoriach obu państw podlegają ustawodawstwu tego kraju, na którego terytorium przedsiębiorstwo jest zarejestrowane;
- załogi statku morskiego – załoga podlega ustawodawstwu tego państwa, pod której banderą statek pływa;
- urzędników i osób z nimi zrównanych – osoby te podlegają ustawodawstwu państwa, którego administracja ich zatrudnia.
W odniesieniu do każdego z powyższych wyjątków Polska i Białoruś mogą dokonać dalszych modyfikacji zasad właściwego dla nich ustawodawstwa.
Członkowie misji dyplomatycznych oraz urzędów konsularnych podlegają postanowieniom innych aktów międzynarodowych.
Zasiłki
Umowa przewiduje, że przy ocenie prawa do zasiłku dla bezrobotnych można uwzględnić okres ubezpieczenia w drugim państwie. Będzie tak wtedy, gdy jest to niezbędne (tj. okres w jednym państwie nie wystarcza) i jeżeli okresy te się nie pokrywają, pod warunkiem że bezrobotny posiada okresy ubezpieczenia przebyte bezpośrednio przed utratą pracy w tym drugim państwie. Co ważne, okres wypłacania takiego zasiłku podlega skróceniu o okres, w którym bezrobotny otrzymywał taki zasiłek na terytorium drugiego państwa w okresie ostatnich 12 miesięcy przed dniem rejestracji jako osoby bezrobotnej. Natomiast w przypadku świadczeń należnych za czas choroby, innej czasowej niezdolności do pracy i macierzyństwa podobnie – uwzględnia się okresy ubezpieczenia w drugim państwie, jeśli w kraju przyznającym dane świadczenie są one niewystarczające (nie pozwalają na przyznanie świadczenia). Nie są przy tym uwzględnianie okresy, które się pokrywają. Tego rodzaju świadczenia są przyznawane i wypłacane zgodnie z ustawodawstwem i na koszt tego państwa, na którego terytorium osoba jest ubezpieczona w chwili nabycia prawa do tych świadczeń.
Z kolei prawo do zasiłku pogrzebowego ustala instytucja właściwa tego kraju, której ustawodawstwo stosuje się do ubezpieczonego w chwili śmierci. Jeżeli w wyniku śmierci osoby otrzymującej emeryturę lub rentę na podstawie ustawodawstwa zarówno Polski, jak i Białorusi, prawo do zasiłku pogrzebowego przysługuje zgodnie z ustawodawstwem każdego kraju, to zasiłek pogrzebowy przyznaje instytucja właściwa tego państwa, na której terytorium emeryt lub rencista miał miejsce zamieszkania w chwili śmierci.
Emerytury i renty
Szczególnie ważne dla osób pracujących w obu krajach jest kwestia wzajemnego zaliczania stażu emerytalnego i rentowego. Umowa taką możliwość przewiduje. I tak, zgodnie z art. 11 ust. 1 w przypadkach, gdy ustawodawstwo Polski lub Białorusi uzależnia nabycie, zachowanie lub przywrócenie prawa do emerytury lub renty od przebycia okresów ubezpieczenia, uwzględnia się – w niezbędnym zakresie – okresy ubezpieczenia przebyte zgodnie z ustawodawstwem drugiego państwa na zasadach określonych w tym pierwszym państwie. Okresy te nie mogą się pokrywać. Zasada ta będzie miała więc zastosowanie np. do przyznania polskiej renty z tytułu niezdolności do pracy, przy której wymagany jest odpowiedni staż ubezpieczeniowy. Nie będzie ona miała znaczenia dla przyznania prawa do polskiej emerytury, bo polskie przepisy nie przewidują warunku stażu w takiej sytuacji. Z kolei w przypadku, gdy nawet zsumowane okresy nadal nie pozwalają na przyznanie świadczenia, uwzględnia się okresy ubezpieczenia przebyte w państwie trzecim, z którym zarówno Polska, jak i Białoruś są związane międzynarodową umową przewidującą sumowanie okresów ubezpieczenia.
Należy też zwrócić uwagę na specjalną regułę ustanowioną w art. 11 ust. 3. Zgodnie z nim jeżeli nabycie prawa do emerytury lub renty zależy od przebycia okresów ubezpieczenia w zawodzie objętym ubezpieczeniem w systemie specjalnym lub od wykonywania określonego zatrudnienia i taki okres ubezpieczenia został przebyty zgodnie z ustawodawstwem polskim, to okresy ubezpieczenia przebyte w tym zawodzie lub w tym zatrudnieniu zgodnie z ustawodawstwem białoruskim są sumowane przez polską instytucję właściwą (np. ZUS) przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty. Ponadto zgodnie z art. 13 fakty i zdarzenia, które mają wpływ na nabycie prawa, zawieszenie lub wysokość emerytury lub renty, które zaistniały na terytorium jednego państwa, są uwzględniane tak, jakby zaistniały na terytorium drugiego.
Umowa przewiduje także szczegółowe zasady sumowania okresów stażu potrzebnego do przyznania emerytury i renty. Naczelną zasadą jest to, że jeśli wnioskodawca spełnia warunki niezbędne do nabycia prawa do emerytury lub renty zgodnie z ustawodawstwem jednego państwa bez uwzględnienia okresów pracy z drugiego państwa, to prawo do emerytury lub renty i jej wysokość ustala się bez sumowania okresów ubezpieczenia. Innymi słowy – gdy sumowanie nie jest konieczne, to się go nie przeprowadza. Jeśli jednak sumowanie jest konieczne, bo staż z jednego państwa nie wystarcza, świadczenie oblicza się w następujący sposób:
- oblicza się teoretyczną wysokość emerytury lub renty należną w przypadku, gdyby wszystkie okresy ubezpieczenia zostały przebyte zgodnie z obowiązującym ją ustawodawstwem;
- dla określenia teoretycznej wysokości emerytury lub renty przy ustalaniu podstawy obliczenia uwzględnia się:
– w Polsce: wynagrodzenie i odprowadzone składki,
– na Białorusi: wynagrodzenie,
- na podstawie teoretycznej wysokości określa się rzeczywistą wysokość emerytury lub renty na podstawie proporcji okresów ubezpieczenia przebytych zgodnie z ustawodawstwem kraju, w którym emerytura lub renta jest przyznawana do sumy wszystkich przebytych okresów ubezpieczenia.
Wypadki przy pracy i choroby zawodowe
Prawo do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej ustala się zgodnie z ustawodawstwem tego kraju, któremu podlegał ubezpieczony w chwili wypadku przy pracy lub podczas wykonywania pracy, w wyniku której powstała u niego choroba zawodowa. Jeżeli zaś praca, która spowodowała chorobę zawodową, była wykonywana zgodnie z ustawodawstwem obu krajów, to prawo do świadczeń z tytułu choroby zawodowej ustala instytucja właściwa (np. ZUS) tego kraju, którego ustawodawstwo miało zastosowanie jako ostatnie do ubezpieczonego, wykonującego pracę, która spowodowała chorobę zawodową. Jeżeli świadczenie nie zostanie przyznane, wówczas prawo do tych świadczeń ustala instytucja właściwa drugiego kraju – zgodnie ze stosowanym przez nią ustawo dawstwem.
Podobnie jak w przypadku świadczeń chorobowych, także w przypadku świadczeń wypadkowych uwzględnia się okresy ubezpieczenia w drugim państwie, jeśli w kraju przyznającym dane świadczenie są one niewystarczające. Nie są przy tym uwzględniane okresy, które się pokrywają.
Uwaga!Świadczenia wypadkowe są przyznawane i wypłacane zgodnie z ustawodawstwem i na koszt tego państwa, na którego terytorium osoba jest ubezpieczona w chwili nabycia prawa do tych świadczeń.
Przewidziano także specjalne zasady dotyczące pogłębienia się choroby zawodowej. Jeżeli prawo do świadczenia z jej tytułu powstało zgodnie z ustawodawstwem jednego kraju, instytucja właściwa w nim działająca ponosi odpowiedzialność za wypłatę świadczenia z tytułu pogłębienia się choroby zawodowej, nawet jeżeli to pogłębienie nastąpiło w chwili, gdy ubezpieczony podlegał już ustawodawstwu drugiego kraju. Wyjątkiem będzie sytuacja, gdy ubezpieczony wykonywał tam pracę narażającą na chorobę zawodową, co mogło spowodować pogorszenie stanu zdrowia. Zaś w przypadku pogłębienia się choroby zawodowej u ubezpieczonego otrzymującego świadczenie z tytułu choroby zawodowej zgodnie z ustawodawstwem jednego kraju, który jednocześnie na terenie drugiego kraju wykonuje pracę, która może spowodować chorobę zawodową, stosuje się następujące zasady:
- instytucja właściwa pierwszego kraju nadal wypłaca przyznane świadczenie, nie uwzględniając pogłębienia się choroby zawodowej;
- instytucja właściwa drugiego kraju, w którym wykonywana jest praca zagrażająca zdrowiu, przyznaje świadczenie w wysokości różnicy między wysokością świadczenia, które przysługuje po pogłębieniu się choroby zawodowej, a wysokością świadczenia, które przysługiwałoby przed pogłębieniem się choroby zawodowej. ©℗
Podstawa prawna
•umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Białorusi o zabezpieczeniu społecznym, podpisana w Warszawie 13 lutego 2019 r. (Dz.U. z 2022 r. poz. 575)
•rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE z 2004 r. L 166, s. 1)
Zapraszamy do zadawania pytań
