1 stycznia 2022 r. wchodzą zmiany w zasiłkach. Wyjaśniamy co się zmieni.

To wchodzi w życie 1 stycznia 2022 r.

Zawieszenie prawa do świadczeń
Nowelizacja wprowadza do ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1133; dalej: ustawa zasiłkowa) zasadę analogiczną do obowiązującej już w ustawie z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1205; dalej: ustawa wypadkowa). Zgodnie z nowo dodanym art. 2a ustawy zasiłkowej zasiłki chorobowy, macierzyński, opiekuńczy i świadczenie rehabilitacyjne nie będą przysługiwały osobom:
  • prowadzącym pozarolniczą działalność i ich współpracownikom,
  • współpracującym z osobami korzystającymi z ulgi na start,
  • duchownym będącym płatnikami składek na własne ubezpieczenia
‒ jeśli w dniu powstania prawa do świadczenia mieli zaległości składkowe w wysokości przekraczającej 1 proc. każdorazowo obowiązującego minimalnego wynagrodzenia.
Świadczenie będzie wypłacone, jak tylko płatnik zaległości spłaci. ZUS dokona wypłaty w terminie 60 dni od spłaty zadłużenia (nowo dodany art. 64 ust. 3 ustawy zasiłkowej). Będzie miał na to sześć miesięcy od dnia powstania prawa do zasiłku lub świadczenia rehabilitacyjnego. Jeśli płatnik nie ureguluje zadłużenia w tym terminie, to prawo do wypłaty ulegnie przedawnieniu.

Przykład

Sześć miesięcy na spłatę
Pani Aneta prowadzi działalność gospodarczą. W lutym, czyli już po wejściu w życie art. 2a ustawy zasiłkowej, ma urodzić dziecko. Jeśli w dniu urodzenia dziecka będzie miała zadłużenie składkowe przekraczające 1 proc. minimalnego wynagrodzenia (w 2022 r. może ono wynosić 3000 zł, dlatego chodzi o 30 zł), to nie będzie miała prawa do zasiłku macierzyńskiego. Jeśli nie spłaci zadłużenia w ciągu sześciu miesięcy od urodzenia dziecka, to zasiłek przepadnie.
Zasiłek chorobowy po ustaniu ubezpieczenia
Zgodnie z ogólną zasadą wynikającą z art. 8 ustawy zasiłkowej zasiłek chorobowy przysługuje przez okres trwania niezdolności do pracy z powodu choroby lub niemożności wykonywania pracy z innych przyczyn określonych w ustawie nie dłużej niż przez 182 dni, a jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży ‒ nie dłużej niż przez 270 dni. Tak długie okresy zasiłkowe miały dotychczas zastosowanie także w stosunku do osób, którym w trakcie pobierania zasiłku ustał tytuł do ubezpieczenia chorobowego, jak również wtedy, gdy niezdolność do pracy powstała już po ustaniu tytułu.
Nowelizacja taką możliwość ogranicza. Zgodnie z ust. 2 dodanym do art. 8 za okres niezdolności do pracy lub niemożności wykonywania pracy przypadający po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego zasiłek chorobowy przysługuje nie dłużej niż przez 91 dni. Nie dotyczy to niezdolności do pracy spowodowanej poddaniem się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów oraz spowodowanej gruźlicą lub występującej w trakcie ciąży.

Przykład

Choroba w trakcie ubezpieczenia...
Załóżmy, że pracujący na etacie pan Robert 17 stycznia 2022 r. (po wejściu w życie art. 8 ust. 2 ustawy zasiłkowej) stanie się niezdolny do pracy. Jego umowa o pracę zawarta na czas określony wygasa 31 stycznia 2022 r.
Zgodnie z nowo wprowadzoną regułą pan Robert będzie mógł pobierać zasiłek chorobowy maksymalnie przez 91 dni po 31 stycznia, a więc w tym przypadku łącznie 106 (15 dni stycznia + 91 po ustaniu tytułu ubezpieczeniowego).

Przykład

...i po
Załóżmy, że pan Robert z poprzedniego przykładu zachoruje 10 lutego 2022 r., a więc już po ustaniu tytułu ubezpieczeniowego. Jeśli niezdolność do pracy będzie trwała co najmniej 30 dni, będzie miał prawo do zasiłku chorobowego, ale maksymalnie przez 91 dni. Cały bowiem okres niezdolności przypada na okres po ustaniu tytułu ubezpieczeniowego.
Obliczanie okresu zasiłkowego
Nowelizacja próbuje rozwiązać też problem nadużywania prawa do zasiłku chorobowego poprzez wielokrotne rozpoczynanie na nowo okresu zasiłkowego. Dzięki dotychczasowemu brzmieniu ustawy zasiłkowej okres ten zgodnie ze wspomnianym wyżej art. 8 zaczynał biec na nowo, jeśli tylko kolejna niezdolność do pracy była spowodowana inną chorobą, a między niezdolnościami wystąpił przynajmniej jeden dzień przerwy. Dzień przerwy mógł wystąpić także w dniu wolnym od pracy, co pozwalało na nieobecność w pracy przez bardzo długi czas bez konieczności stawania przed lekarzem orzecznikiem ZUS określającym prawo do kolejnego świadczenia chorobowego – świadczenia rehabilitacyjnego. A tego ubezpieczeni chcą uniknąć, bo znacznie łatwiej jest uzyskać u „zwykłego” lekarza zwolnienie od pracy (a więc prawo do zasiłku) niż orzeczenie od lekarza orzecznika ZUS stwierdzające zasadność przyznania świadczenia rehabilitacyjnego.
Po wejściu w życie nowelizacji zmieniającej brzmienie art. 9 ust. 2 ustawy zasiłkowej nie będzie to już możliwe. Zgodnie z jego nowym brzmieniem do okresu zasiłkowego wlicza się okresy poprzednich niezdolności do pracy, jeżeli przerwa między ustaniem poprzedniej a powstaniem ponownej niezdolności do pracy nie przekraczała 60 dni. Do okresu zasiłkowego nie wlicza się okresów niezdolności do pracy przypadających przed przerwą nie dłuższą niż 60 dni, jeżeli po przerwie niezdolność do pracy wystąpiła w trakcie ciąży.
Oznacza to, że nawet gdy ubezpieczony przedstawi zwolnienia lekarskie stwierdzające niezdolność do pracy z powodu dwóch różnych chorób, to przerwa między nimi będzie musiała wynosić przynajmniej 60 dni, aby okres zasiłkowy mógł być naliczany od nowa.

Przykład

Choroba po chorobie
Pani Dorota pobierała przez 40 dni zasiłek w związku chorobą kręgosłupa. Okres wskazany w zaświadczeniu o niezdolności do pracy zakończył się w piątek. W poniedziałek pani Dorota otrzymała kolejne zaświadczenie o niezdolności do pracy już z powodu innej choroby – tym razem na 20 dni. Zgodnie z obowiązującymi do 1 stycznia 2022 r. przepisami okres zasiłkowy zaczyna biec na nowo.
Gdyby sytuacja ta miała miejsce po 31 grudnia 2021 r., okres zasiłkowy zostałby zsumowany.
Wysokość zasiłku chorobowego
Dotychczas ustawa zasiłkowa przewidywała trzy stawki zasiłku chorobowego: 100 proc., 80 proc. i 70 proc. podstawy wymiaru. Ostatnia z nich była stosowana w przypadku pobytu chorego w szpitalu. Nowelizacja ją likwiduje, co oznacza, że ubezpieczony otrzyma wtedy zasiłek na zasadach ogólnych, tj.:
  • 100 proc., gdy niezdolność do pracy:
‒ przypada w okresie ciąży,
‒ powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów,
‒ powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy;
  • 80 proc. – w pozostałych przypadkach.
Zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne dla emeryta
Zadaniem zasiłku chorobowego jest zapewnienie utrzymania osobie w trakcie niezdolności do pracy i braku możliwości zarabiania. Ochrona zasiłkowa rozciąga się nawet po ustaniu tytułu ubezpieczeniowego, kiedy zasiłek przez jakiś czas także może być pobierany (patrz śródtytuł „Zasiłek chorobowy po ustaniu ubezpieczenia”). Ma to swoje uzasadnienie w tym, że osoba niezdolna do pracy nie jest w stanie znaleźć nowego źródła zarobkowania ani wykonywać pracy. Ustawodawca uznał jednak, że osoby, które mają dodatkowe źródła dochodu, nie mają prawa do takiej dodatkowej ochrony. W art. 13 ust. 1 ustawy zasiłkowej do takich osób zaliczono osoby, które mają ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy.
Ustawa precyzuje, że prawa do zasiłku nie będzie miał także pracujący na cywilnym stanowisku emeryt i rencista „mundurowy”, który ma ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej na podstawie ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 586) lub ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 723).

Przykład

W okresie zatrudnienia
Pan Arkadiusz pobiera emeryturę wojskową, ale jednocześnie pracuje na cywilnym stanowisku na podstawie umowy o pracę. Złożył wypowiedzenie, a tuż po zakończeniu okresu wypowiedzenia – zachorował. W związku z tym, że ma prawo do emerytury wojskowej, nie otrzyma zasiłku za okres po ustaniu ubezpieczenia.
Analogiczna zasada będzie dotyczyła świadczenia rehabilitacyjnego. Zgodnie z art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej nie przysługuje ono osobie uprawnionej do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego oraz do urlopu dla poratowania zdrowia, udzielonego na podstawie odrębnych przepisów. Nowelizacja doprecyzowuje, że przepis ten dotyczy emerytów i rencistów „mundurowych”.
Tak samo będzie w przypadku zasiłku wyrównawczego, który zgodnie z art. 25 ustawy zasiłkowej nie przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem, uprawnionemu do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Analogicznie do zasiłku chorobowego po ustaniu tytułu ubezpieczeniowego i świadczenia rehabilitacyjnego, emeryt i rencista „mundurowy” nie otrzyma też zasiłku wyrównawczego.
Ustanie ubezpieczenia w trakcie ciąży
Zgodnie z ogólną zasadą zasiłek opiekuńczy przysługuje kobiecie, która urodziła dziecko w trakcie podlegania ubezpieczeniu chorobowemu. W celu zapewnienia kobietom większej ochrony ustawa zasiłkowa w art. 30 przewiduje, że zasiłek przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży:
  • wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,
  • z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu.
Nowelizacja do tych okoliczności dodaje śmierć pracodawcy.
Odpowiedniej modyfikacji ulega także art. 30 ust. 3. Zgodnie z jego nowym brzmieniem ubezpieczonej będącej pracownicą, której umowa o pracę wygasła z powodu śmierci pracodawcy lub z którą rozwiązano stosunek pracy w okresie ciąży z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy i której nie zapewniono innego zatrudnienia, przysługuje do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego.
Jak widać, dodatkowa ochrona obowiązuje tylko dla kobiet zatrudnionych na umowę o pracę. Ubezpieczone, które nie mają tego statusu (np. pracują na umowę zlecenie albo są współpracowniczkami przedsiębiorcy), nie są chronione przed sytuacją, gdy ich pracodawca umrze, ogłosi upadłość albo likwidację.

Przykład

Śmierć pracodawcy
Pani Kinga była zatrudniona na podstawie umowy o pracę w małej firmie, prowadzonej jako jednoosobowa działalność gospodarcza. Gdy była w ciąży, przedsiębiorca, u którego pracowała, niespodziewanie zmarł. Spadkobiercy nie kontynuują prowadzenia działalności. W obecnym stanie prawnym skoro tytuł do ubezpieczeń wygasł, to prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego nie będzie przysługiwało.
Po wejściu w życie przepisów nowelizacji w takiej sytuacji pani Kinga otrzymałaby do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego, a po urodzeniu dziecka – zasiłek macierzyński.
Ustalanie wysokości zasiłku
Zgodnie z dotychczasową zasadą wynikającą z art. 43 ustawy zasiłkowej podstawy wymiaru zasiłku nie ustala się na nowo, jeżeli między okresami pobierania zasiłków, zarówno tego samego rodzaju, jak i innego rodzaju, nie było przerwy albo przerwa była krótsza niż trzy miesiące kalendarzowe. Nowelizacja skraca tę przerwę do jednego miesiąca.

Przykład

Kiedy trzeba liczyć na nowo
Pani Maria była niezdolna do pracy od 5 do 23 lipca 2021 r. Zachorowała ponownie 6 września 2021 r. Płatnik nie musi obliczać na nowo podstawy wymiaru zasiłku, jest ona taka sama jak w przypadku lipcowej choroby. Gdyby sytuacja miała miejsce po 31 grudnia 2021 r. (znowelizowany art. 43 wchodzi w życie 1 stycznia 2021 r.), podstawę zasiłku trzeba by wyliczyć na nowo, bo między okresami, za jaki należy się zasiłek, upłynął miesiąc kalendarzowy.
Obowiązek informowania ZUS
Nowelizacja nałożyła na płatników składek i ubezpieczonych obowiązek bezpłatnego udostępniania danych. Zgodnie z nowo dodanym art. 61a ust. 2 ustawy zasiłkowej ZUS w celu ustalenia prawa do zasiłku i jego wypłaty może pozyskiwać dane i informacje w zakresie niezbędnym do ustalenia prawa do zasiłków, ich wysokości, podstawy wymiaru oraz do ich wypłat od ubezpieczonych oraz płatników składek, którzy są zobowiązani bezpłatnie je udostępnić.
Termin wypłaty
Zgodnie z obowiązującym jeszcze brzmieniem art. 64 ust. 1 ustawy zasiłkowej płatnicy składek wypłacają zasiłki w terminach przyjętych dla wypłaty wynagrodzeń lub dochodów, a ZUS bieżąco po stwierdzeniu uprawnień. Zasiłki te wypłaca się nie później jednak niż w ciągu 30 dni od daty złożenia dokumentów niezbędnych do stwierdzenia uprawnień do zasiłków. Zgodnie z nowym brzmieniem tego przepisu zasiłki te wypłaca się nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia ostatniej okoliczności niezbędnej do ustalenia prawa do zasiłku. „Okoliczność” to szersze pojęcie niż „dokument”, może też obejmować wszelkie informacje niezbędne do wypłaty zasiłków, np. w sytuacji gdy kwestionowany jest tytuł ubezpieczeniowy. Brzmienie przepisu jest teraz analogiczne do art. 118 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 794; dalej: ustawa emerytalna).
Zasiłki w formie bezgotówkowej
Nowelizacja wprowadza do ustawy zasiłkowej art. 65 ust. 3 analogiczny do przepisu z ustawy emerytalnej. Zgodnie z nim osobie mieszkającej za granicą na jej wniosek zasiłki wypłaca się w formie bezgotówkowej na wskazany przez nią prowadzony w kraju rachunek płatniczy lub wydany w kraju instrument płatniczy albo na rachunek płatniczy prowadzony w kraju lub wydany w kraju instrument płatniczy osoby przez nią upoważnionej do odbioru, zamieszkałej w kraju, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej.
Potrącanie świadczeń
Jak wspomniano wcześniej, jedną z podstawowych zmian, jakiej dokonano nowelizacją, było ujednolicenie sposobu odzyskiwania przez ZUS zaległości. Mogą one być potrącane z wypłacanych przez zakład świadczeń, a także dochodzone w drodze egzekucji administracyjnej i sądowej. Odpowiednie przepisy wprowadzono do ustawy systemowej, emerytalnej, ale także zasiłkowej. Zgodnie ze znowelizowanym art. 66 ust. 2 tej ostatniej, jeżeli świadczenie zostało pobrane nienależnie z winy ubezpieczonego lub wskutek okoliczności, o których mowa w art. 15–17 (popełnienie przestępstwa, nadużycie alkoholu, wykonywanie pracy zarobkowej, wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem) i art. 59 ust. 6 i 7 (uniemożliwienie badania przez lekarz orzecznika, stwierdzenie wcześniejszej zdolności do pracy przez lekarza orzecznika), to wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z należnych ubezpieczonemu zasiłków bieżących oraz z innych świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej.
Nowo dodany art. 66a ustawy zasiłkowej w zakresie zasad potrącania odsyła do przepisów ustawy emerytalnej. W art. 66a ust. 2 zaznaczono jednak, że ze świadczeń chorobowych nie dokonuje się potrąceń należności z tytułu odpłatności za pobyt osób uprawnionych do świadczeń emerytalno-rentowych w domach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo-leczniczych lub zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych. Z kolei z ust. 3 wynika, że w przypadku przyznania prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy emerytalnej za okres, za który ubezpieczony pobierał zasiłek chorobowy po ustaniu tytułu ubezpieczenia albo świadczenia rehabilitacyjnego, pobrane z tego tytułu kwoty zalicza się na poczet przyznanej emerytury. Kwoty te traktuje się jak świadczenia wypłacone jako zaliczki. Jest to przepis analogiczny do wyżej opisywanego art. 139 pkt 1 ust. 1 ustawy emerytalnej, który pozwala na dokonanie tego rodzaju potrąceń z emerytury.