Sądy podkreślają, że dla osób urodzonych przed 1949 r. nie ma znaczenia doraźnie podejmowane zatrudnienie po ukończeniu wieku emerytalnego. Taka możliwość istnieje, gdy pracy nie przerwali
Jedną z zasad obowiązujących w polskim systemie emerytalnym jest możliwość podwyższenia emerytury (jej przeliczenia) już po jej otrzymaniu, gdy emeryt podczas pobierania świadczenia pracował. Dotyczy to także w pewnych przypadkach emerytów objętych „starymi zasadami”, a więc urodzonych przed 1949 r.
Skomplikowane zasady
Możliwość przeliczenia świadczenia dla takich osób określa art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna). Zgodnie z nim ubezpieczonemu spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27, który kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po 31 grudnia 2008 r., może być obliczona emerytura na podstawie art. 26, jeżeli jest wyższa od obliczonej zgodnie z art. 53. Przepis ten zdecydowanie nie jest jasny dla potencjalnych zainteresowanych skorzystaniem z tego mechanizmu. Sądy wyjaśniały, że ubezpieczonemu spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27 (a więc osobie urodzonej przed 1949 r.), który kontynuował ubezpieczenie emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury po 31 grudnia 2008 r., może być obliczona emerytura na podstawie art. 26, jeżeli jest wyższa od obliczonej zgodnie z art. 53 ustawy. Wspomniany art. 26 ustawy emerytalnej umożliwia ustalenie wysokości świadczenia osobom spełniającym warunki do przejścia na emeryturę na starych zasadach (art. 27) według reguł obowiązujących dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., o ile osoby te kontynuowały ubezpieczenie emerytalne po osiągnięciu 60/65 lat życia i wystąpiły z wnioskiem o świadczenie po 31 grudnia 2008 r., a emerytura obliczona w myśl art. 26 okaże się wyższa niż obliczona zgodnie z art. 53 (tak np. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 10 maja 2016 r., sygn. akt III AUa 1278/15).
Należy jednak przede wszystkim wyjaśnić treść przepisów, do których odwołuje się kluczowy art. 55. I tak art. 27 ustawy emerytalnej dotyczy osób urodzonych przed 1949 r. Zgodnie z nim emerytura przysługuje im, jeżeli spełnili łącznie następujące warunki:
1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn;
2) mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, z zastrzeżeniem art. 27a.
Z kolei w art. 26 ustawy zawarto mechanizm obliczeniowy emerytur dla osób urodzonych po 1948 r. – a więc w potocznym rozumieniu dotyczy emerytury kapitałowej (obliczanej na tzw. nowych zasadach). Odesłanie zostało dokonane w tym celu, aby emeryt urodzony przed 1949 r. mógł zyskać na ponownym przeliczeniu wysokości emerytury. Zgodnie z art. 26 emeryturę na nowych zasadach oblicza się, dzieląc podstawę obliczenia (w uproszczeniu sumę zewidencjonowanych składek i kapitału początkowego) przez liczbę miesięcy, tj. tzw. średnie dalsze trwanie życia dla osób w danym wieku, co jest ustalane w tablicach ogłaszanych przez prezesa GUS. Jeżeli jest to korzystniejsze dla ubezpieczonego, do ustalenia wysokości emerytury stosuje się tablice trwania życia obowiązujące w dniu, w którym ubezpieczony osiągnął wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
Ostatnią regulacją, do której nawiązuje omawiany art. 55, jest art. 53 ustanawiający sposób obliczenia emerytur na starych zasadach.
Kluczowa przesłanka
Możliwość skorzystania z korzystniejszego przeliczenia wysokości emerytury tej grupy emerytów zależy od tego, czy została spełniona kluczowa przesłanka – kontynuowania ubezpieczenia emerytalnego i rentowego po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego. Dla wielu osób problematyczne wydaje się zrozumienie, co ustawodawca miał na myśli, formułując warunek „kontynuowania ubezpieczenia emerytalnego i rentowego”. Z dotychczasowej praktyki orzeczniczej ZUS i sądów wynika bowiem, że emeryci opierają swoje wnioski do ZUS o swobodne założenie, że kontynuacja ubezpieczenia nie oznacza potrzeby ciągłego, nieprzerwanego podlegania ubezpieczeniom w dniu i po dniu osiągnięcia wieku emerytalnego. W praktyce chodzi o typowe sytuacje, gdy w dacie ukończenia powszechnego wieku emerytalnego (65 lat dla mężczyzn) przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę z art. 27 ustawy ubezpieczony nie podlegał ubezpieczeniom społecznym i nie kontynuował ubezpieczenia (bo np. zakończył pracę na etacie kilka lat wcześniej i był bezrobotny), a potem np. po roku lub kilku latach zaczął nowy okres ubezpieczeniowy (np. ułamek etatu albo umowę zlecenia). Tego typu stany faktyczne były zaś przedmiotem wielu sporów sądowych z ZUS – właśnie ze względu na odmienną ocenę spełnienia warunku kontynuowania ubezpieczenia emerytalnego i rentowego po. W tym zakresie podstawową rolę odegrało orzecznictwo Sądu Najwyższego. W wyroku z 7 listopada 2013 r., sygn. akt II UK 143/13, m.in. stwierdzono, że skarżący kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego z tytułu dalszego zatrudnienia u kilku pracodawców, u których nadal osiągał wysokie zarobki, a więc przesłankę kontynuacji ubezpieczenia powiązano z dalszym, nieprzerwanym zatrudnieniem. Z kolei z wyroku z 6 kwietnia 2016 r., sygn. akt II UK 78/15, wynika, że przesłanka kontynuacji ubezpieczenia została spełniona, ponieważ w dniu ukończenia powszechnego wieku emerytalnego ubezpieczony pozostawał w ubezpieczeniu i kontynuował je bez przerwy. Natomiast w wyroku z 8 marca 2017 r., sygn. akt II UK 755/15, stwierdzono, że mimo otrzymania emerytury wnioskodawca w dalszym ciągu pozostawał w ubezpieczeniu społecznym, kontynuując zatrudnienie, co oznaczało spełnienie wymaganej przesłanki z art. 55 ustawy emerytalnej.
Decyzja o złożeniu wniosku o emeryturę w związku z ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego i nabycie prawa do świadczenia mają charakter trwały i uniemożliwiają ponowne obliczenie emerytury na podstawie art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Dalsza aktywność
W wyroku z 20 września 2017 r., sygn. akt I UK 339/16, podkreślono m.in., że osoba, która nie podlegała w dniu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu, nie kontynuowała tych ubezpieczeń po tym dniu, lecz przystąpiła do nich dopiero po osiągnięciu wieku emerytalnego, nie spełnia jednej z przesłanek zawartych w art. 55 ustawy emerytalnej. Trafność tego stanowiska została potwierdzona w innym wyroku – z 3 października 2017 r., sygn. akt II UK 429/16 – w którym zaakcentowano, że skoro ustawodawca użył zwrotu „kontynuował”, a nie „podlegał”, to uprawnienie do obliczenia emerytury zgodnie z art. 55 ustawy emerytalnej mają ci ubezpieczeni, którzy w dniu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego po pierwsze podlegali ubezpieczeniom społecznym, a po drugie zamiast emerytury wybrali dalszą aktywność zawodową, kontynuując po tym dniu podleganie tym ubezpieczeniom. Jest to zbieżne ze stanowiskiem zawartym w wyroku z 25 lipca 2018 r., sygn. akt I UK 184/17, z którego dodatkowo wynika, że „kontynuowanie czegoś” oznacza „wykonywanie czegoś w dalszym ciągu”, a nie „wykonywanie czegoś w oderwanych od siebie jednostkach czasu”. Stąd obliczenie emerytury na zasadach wynikających z art. 26 w związku z art. 55 ustawy emerytalnej jest możliwe tylko w razie kontynuowania ubezpieczenia po ukończeniu wieku emerytalnego, to jest podlegania obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniom społecznym w sposób ciągły, nieprzerwany w dniu i po dniu osiągnięcia wieku emerytalnego.
Ważny dzień osiągnięcia wieku
Na podstawie zaprezentowanego orzecznictwa należy więc wnioskować, że możliwość obliczenia „starej” emerytury na podstawie art. 26 tej ustawy, tj. w oparciu o formułę zdefiniowanej składki poprzez skorzystanie z art. 55 ustawy, została przez ustawodawcę precyzyjnie określona i nie dopuszcza wykładni rozszerzającej. Można więc przyjąć, że przepisy te mają charakter regulacji wyjątkowych, co nawet podkreślono w wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 16 stycznia 2019 r., sygn. akt III AUa 601/18. Stwierdzono w nim, że możliwość obliczenia emerytury według zasad kapitałowych adresowana jest – na zasadzie wyjątku – do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., które zamiast emerytury wybrały dalszą aktywność zawodową, opłacały składki i przyczyniały się do powiększenia funduszu ubezpieczeń społecznych. Decyzja w tym przedmiocie stosownie do art. 55 ustawy emerytalnej należy do ubezpieczonego. Decyzja o złożeniu wniosku o emeryturę w związku z ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego i nabycie prawa do świadczenia mają charakter trwały i uniemożliwiają ponowne obliczenie emerytury na podstawie art. 26 ustawy tylko dlatego, że w okresie pobierania świadczenia emerytalnego doszło do ponownego zatrudnienia.
Podsumowując, należy stwierdzić, że w aktualnym stanie prawnym przesłankę kontynuacji ubezpieczenia z art. 55 ustawy emerytalnej spełni tylko taki ubezpieczony, który w dniu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego oraz przynajmniej w dniu następującym po tej dacie był objęty ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Zatem wszelkie próby nawiązywania stosunków prawnych (nawet rodzących legalne tytuły do podlegania ubezpieczeniom społecznym) niespełniające warunków ciągłości (kontynuacji), bo powstałe na nowo po osiągnięciu wieku emerytalnego, nie mogą usprawiedliwiać skorzystania z mechanizmu przeliczeniowego z art. 55 ustawy.
Sprawę badał TK, ale jej nie rozstrzygnął
• 16 grudnia 2020 r., sygn. akt SK 14/20, Trybunał Konstytucyjny postanowieniem umorzył postępowanie ze skargi o zbadanie zgodności art. 55 ustawy z wieloma regulacjami prawnym Konstytucji RP, w tym z art. 2, art. 31 ust. 2 i 3, art. 22, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 67 ust. 1. W analizie TK przytoczył argumentację skarżącego, m.in. wskazując, że zdaniem skarżącego pojęcie „kontynuacja” w rozumieniu art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oznacza „nierozwiązanie stosunku pracy” w dniu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Takie rozumienie przepisu dzieli i dyskryminuje część ubezpieczonych i przyznaje przywilej tym ubezpieczonym, „którzy na dzień osiągnięcia tego wieku mieli szczęście takie zatrudnienie zachować”, zaś dyskryminuje ubezpieczonych, którzy „takiego szczęścia nie mieli i zatrudnienie już przed osiągnięciem wieku emerytalnego utracili (…)”.
• TK nie rozpoznał co prawda sprawy merytorycznie, jednakże w pewnym zakresie podzielił stanowisko sądu apelacyjnego, który wcześniej rozpatrywał sprawę w toku postępowania sądowego.
• TK zwrócił uwagę, że gdyby przyjąć sposób rozumowania skarżącego, to każdy emeryt pobierający świadczenia emerytalne przyznane przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, nie partycypując tym samym w zasilaniu funduszu, a wręcz przeciwnie – uszczuplając fundusz, mógłby po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego podjąć doraźne zatrudnienie tylko po to, żeby uzyskać prawo do obliczenia emerytury na nowych zasadach, co oczywiście przeczy zasadzie solidaryzmu społecznego i jest sprzeczne z ratio legis ustawy. (uzasadnienie, s. 8–9).
Podstawa prawna
• art. 26–25, art. 53 i art. 55 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 794)
