Od 2020 r. dodatkowe świadczenie dla emerytów i rencistów ma być wypłacane co roku. Każdy uprawniony otrzyma je w wysokości obowiązującej w danym roku emerytury minimalnej

Prawo do 13. emerytury określa ustawa z 9 stycznia 2020 r. o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów. Świadczenie zostało wypłacone już przed przyjęciem ustawy, ale wówczas było jedynie świadczeniem jednorazowym. Obecnie finansowane jest z Funduszu Solidarnościowego.
Popularna jego nazwa wprowadza jednak w błąd, ponieważ mogą je otrzymać nie tylko emeryci, ale wiele innych osób uprawnionych do świadczeń z zabezpieczenia społecznego. ramka Poza tym, w przeciwieństwie do trzynastej pensji w sferze budżetowej, dodatkowe świadczenie wypłacane jest dla wszystkich w tej samej wysokości – równowartości minimalnej emerytury. Od 1 marca 2021 r. wynosi ona 1250,88 zł.
Kto otrzyma dodatkowe świadczenie
Prawo do 13. emerytury mają osoby, którym 31 marca 2021 r. przysługuje:
• renta rodzinna lub renta inwalidzka, o których mowa w art. 2 pkt 1 lit. a i b ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1790; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 353);
• emerytura rolnicza lub renta rolnicza z tytułu niezdolności do pracy, renta rolnicza szkoleniowa, renta rodzinna lub emerytura i renta z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, o których mowa w art. 18 pkt 1–4 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz.266);
• świadczenie (świadczenia), o którym mowa w art. 12 i art. 16 ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 517; ost.zm. M.P. z 2021 r. poz. 127);
• emerytura wojskowa, wojskowa renta inwalidzka lub wojskowa renta rodzinna, o których mowa w art. 2 pkt 1 lit. a–c ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 586);
• emerytura policyjna, policyjna renta inwalidzka lub policyjna renta rodzinna, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 1 lit. a–c ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020r. poz. 723);
• emerytura i renta, o których mowa w art. 3 pkt 1–3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 353);
• renty, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 6–8 oraz art. 49, art. 50 i art. 52 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1205; ost.zm. M.P. z 2020 r. poz. 279);
• renty, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 3 i 4 ustawy z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 984);
• renta socjalna, o której mowa w ustawie z 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1300);
• świadczenie przedemerytalne i zasiłek przedemerytalny, o których mowa w ustawie z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1725; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 353);
• świadczenie, o którym mowa w art. 2 ust. 1 ustawy z 16 listopada 2006 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących cywilnym niewidomym ofiarom działań wojennych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 684);
• renta strukturalna, o której mowa w przepisach w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Renty strukturalne” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013;
• okresowa emerytura kapitałowa, o której mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 926);
• emerytura, o której mowa w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1924);
• świadczenie, o którym mowa w art. 5 ust. 1 ustawy z 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 128);
• okresowa emerytura rolnicza, o której mowa w art. 15 ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 637; ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 38);
• rodzicielskie świadczenie uzupełniające, o którym mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym (Dz.U. poz. 303). ©℗
Decydujący 31 marca
Aby otrzymać 13. emeryturę, trzeba posiadać prawo do świadczenia podstawowego na dzień 31 marca 2021 r. Dodatkowe roczne świadczenie pieniężne nie będzie przysługiwać osobom, którym prawo do świadczeń podstawowych zostało mimo wcześniejszego przyznania zawieszone na ten dzień. Może się jednak okazać, że w czasie wypłat świadczenia nie był jeszcze znany status świadczeniobiorcy. Dlatego trzeba pamiętać, że prawo do trzynastki podlega ponownemu ustaleniu, jeżeli okaże się, że na dzień 31 marca roku, w którym jest wypłacana, prawo do niej nie istniało, podlegało zawieszeniu lub przysługiwała wypłata tego świadczenia. przykłady 1, 2, 3, 4 . W razie zbiegu prawa do więcej niż jednego świadczenia osobie uprawnionej przysługuje jedno dodatkowe roczne świadczenie pieniężne. przykład 5

Przykład 1

Decyzja zbyt późno
Pani Anna złożyła wniosek o emeryturę w marcu 2021 r. w związku z 60. urodzinami, które obchodziła 28 lutego. Zgodnie z przepisami emerytalnymi emerytura zostanie jej przyznana od 1 marca 2021 r. Gdyby ZUS nie zdążył z wydaniem decyzji emerytalnej przed 31 marca, a więc w dniu, w którym ustalane jest prawo do trzynastki, i tak pani Anna ją otrzyma.

Przykład 2

Wygrany proces
Pan Tadeusz złożył wniosek o wcześniejszą emeryturę. ZUS świadczenia odmówił, pan Tadeusz złożył więc odwołanie w sądzie. Sprawa się jeszcze toczy i nie skończy przed 31 marca. Gdyby jednak wyrok sądu okazał się korzystny dla odwołującego, to otrzyma on nie tylko świadczenie z wyrównaniem za kilka miesięcy wstecz, lecz także zaległą trzynastkę. Jest to bowiem sytuacja określona w przepisach o dodatkowym świadczeniu.

Przykład 3

Rezygnacja ze studiów
Pani Katarzyna pobiera rentę rodzinną po zmarłej matce. Nie ukończyła 26. roku życia i dotychczas była studentką jednej z uczelni wyższych. Przedstawiła co prawda zaświadczenie, że jest wpisana na listę studentów, ale w rzeczywistości straciła status studenta w marcu. Jeśli ZUS wypłaci 13. emeryturę, w przyszłości pani Katarzyna będzie musiała ją zwrócić. Jeśli pani Katarzyna zostanie skreślona z listy studentów 1 kwietnia, to 13. emerytura będzie się jej należała.

Przykład 4

Zawieszenie emerytury
Pan Tadeusz pobiera wcześniejszą emeryturę. Jednocześnie pracuje, a jego przychody balansują na granicy dopuszczalnego limitu, tj. 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia. Jeśli okaże się, że limit przekroczył, to jego świadczenie zostanie zawieszone. Nie powinien więc otrzymać także trzynastki.

Przykład 5

Dwa świadczenia, jedna trzynastka
Pani Elżbieta w związku z wypadkiem przy pracy pobiera emeryturę oraz połowę renty z tytułu niezdolności do pracy. Otrzyma jednak tylko jedną trzynastkę – w wysokości 1250,88 zł – mimo pobierania podwójnego świadczenia podstawowego.
Renta rodzinna na szczególnych zasadach
Szczególne zasady dotyczą trzynastki należnej osobom pobierającym rentę rodzinną. W przypadku pobierania jej przez jedną osobę problemu nie ma – otrzyma ona trzynastkę w pełnej wysokości, choć na co dzień pobiera ona 85 proc. świadczenia. Inaczej jest, gdy uprawnionych do tego świadczenia jest więcej osób. I tak zgodnie z przepisami do renty rodzinnej, do której uprawnionych kilka osób, 13. emerytura podlega proporcjonalnemu podziałowi na osoby uprawnione do renty rodzinnej. Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest więcej niż jedna osoba i przynajmniej jedna z nich ma prawo do pobierania renty socjalnej, dodatkowe roczne świadczenie pieniężne z tytułu renty rodzinnej podlega podziałowi stosownie do liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej z wyłączeniem osoby lub osób uprawnionych do renty socjalnej. Tym osobom przysługuje bowiem dodatkowe roczne świadczenie pieniężne z tytułu przysługującego prawa do renty socjalnej. przykłady 6 i 7

Przykład 6

Pełna wypłata dla jednej osoby
Pani Bożena otrzymuje rentę rodzinną po swoim zmarłym mężu. Otrzyma trzynastkę w pełnej wysokości tylko dla siebie. Nie będzie tu miała zastosowania zasada wypłaty 85 proc. świadczenia, jak przy rencie rodzinnej.

Przykład 7

Renta do podziału
W rodzinie państwa Kowalskich renta rodzinna ulega podziałowi na cztery osoby – żonę zmarłego oraz troje dzieci. Jedno z nich otrzymuje rentę socjalną. W takim przypadku trzynastka zostanie podzielona między żonę zmarłego oraz dwoje dzieci, natomiast dziecko otrzymujące rentę socjalną jest wyłączone z tego podziału. Otrzyma ono jednak trzynastkę w pełnej wysokości w związku z pobieraniem renty socjalnej.
Sposób wypłaty
Trzynastkę wypłaca się z urzędu, nie ma więc konieczności składania wniosku. Jest ona wypłacana wraz ze świadczeniem podstawowym. Jak wynika z art. 6 ust. 2 ustawy, „dodatkowe roczne świadczenie pieniężne wypłaca się w terminie wypłaty świadczeń, przypadającym w kwietniu, z wyjątkiem trzynastki przyznanej osobie uprawnionej do świadczenia przedemerytalnego i zasiłku przedemerytalnego, które wypłaca się w terminie wypłaty świadczeń przypadającym w maju”. Mimo że uprawniony nie składa wniosku, ZUS – a także inne organy zobowiązane do wypłaty trzynastek – wydają stosowną decyzję. Każdy organ emerytalno-rentowy wydaje ją w stosunku do osób, którym wypłaca świadczenie. W razie zaistnienia zbiegu prawa do świadczeń, które są wypłacane przez dwa organy emerytalno-rentowe, decyzje w sprawie dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego wydaje i świadczenie to wypłaca ZUS. Gdy zbieg prawa do świadczeń dotyczy świadczeń wypłacanych przez organ emerytalno-rentowy oraz Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, decyzje w sprawie dodatkowej trzynastki wydaje i świadczenie to wypłaca właściwy organ emerytalno-rentowy. Warto dodać, że decyzje w sprawie trzynastki sporządzane są w uproszczony sposób – z wykorzystaniem systemu teleinformatycznego. Tak więc mogą one zamiast podpisu zawierać nadruk imienia i nazwiska wraz ze stanowiskiem służbowym osoby upoważnionej do ich wydania.
Od decyzji organu wypłacającego przysługują środki odwoławcze przewidziane w przepisach właściwych dla każdego świadczenia podstawowego. W przypadku świadczeń dodatkowych wypłacanych np. przez ZUS zastosowanie będą miały przepisy dotyczące składania odwołań od decyzji. Odwołania te będą rozpatrywane przez sąd powszechny, jednak muszą być złożone za pośrednictwem ZUS.
Niewliczana do dochodu
Bardzo korzystną informacją dla uprawnionych do trzynastki jest to, że nie jest ona wliczana do dochodu, który decyduje o różnego rodzaju dodatkach. Ustawa wskazuje, że zasada ta dotyczy:
  • dochodu osoby niepełnosprawnej określonego w art. 26 ust. 7e ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych;
  • dochodu uprawniającego do dodatku mieszkaniowego określonego w art. 3 ust. 3 ustawy o dodatkach mieszkaniowych;
  • dochodu uprawniającego do świadczeń z opieki społecznej określonego w art. 8 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej;
  • dochodu osób uprawnionych do świadczenia uzupełniającego dla osób niepełnosprawnych określonego w art. 2 ust. 2 ustawy o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji;
  • przychodu osób uprawnionych do renty socjalnej określonego w art. 10 ust. 5 ustawy o rencie socjalnej;
  • dochodu członka rodziny uprawniającego do świadczeń rodzinnych, o których mowa w ustawie o świadczeniach rodzinnych;
  • dochodu członka rodziny uprawniającego do świadczeń z funduszu alimentacyjnego, o których mowa w ustawie o pomocy osobom uprawnionym do alimentów.
Co również ważne, z kwoty dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego nie dokonuje się potrąceń i egzekucji w przeciwieństwie do zwykłej emerytury lub renty. Prowadzi to do wniosku, że świadczenie to ma charakter socjalny. przykłady 8, 9
Dla celów podatku dochodowego od osób fizycznych dodatkowe roczne świadczenie pieniężne stanowi świadczenie, o którym mowa w art. 12 ust. 7 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zgodnie z tym przepisem przez emeryturę lub rentę rozumie się łączną kwotę świadczeń emerytalnych i rentowych, w tym kwoty emerytur kapitałowych wypłacanych na podstawie ustawy o emeryturach kapitałowych, wraz ze wzrostami i dodatkami, z wyłączeniem dodatków rodzinnych i pielęgnacyjnych oraz dodatków dla sierot zupełnych do rent rodzinnych. Trzynastka jest więc opodatkowana.

Przykład 8

Bez wpływu na świadczenie uzupełniające
Pani Anna pobiera świadczenie uzupełniające, ponieważ jej inne świadczenia nie przekraczają obowiązującego od 1 marca nowego limitu – 1772,08 zł. Świadczenie to przysługuje osobom, które ukończyły 18 lat i których niezdolność do samodzielnej egzystencji została stwierdzona orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji albo niezdolności do samodzielnej egzystencji albo całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym i niezdolności do samodzielnej egzystencji albo całkowitej niezdolności do służby i niezdolności do samodzielnej egzystencji.
Warunkiem otrzymania świadczenia jest brak prawa do świadczeń pieniężnych finansowanych ze środków publicznych albo – mimo pobierania tych świadczeń – gdy ich suma wraz z kwotą wypłacaną przez zagraniczne instytucje właściwe do spraw emerytalno-rentowych, z wyłączeniem renty rodzinnej przyznanej w okolicznościach wskazanych w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej, zasiłku pielęgnacyjnego oraz innych dodatków i świadczeń wypłacanych wraz z tymi świadczeniami na podstawie odrębnych przepisów przed dokonaniem odliczeń, potrąceń i zmniejszeń, nie przekracza 1772,08 zł miesięcznie.
Ustawa o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów mówi wprost, że trzynastka nie będzie wliczana do tego limitu. Pani Anna nie straci więc prawa do świadczenia uzupełniającego z powodu jej otrzymania.

Przykład 9

To nie przychód
Pan Piotr pobiera rentę socjalną. Zgodnie z ogólną zasadą prawo do niej zawiesza się w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Jednak dzieje się tak również w razie osiągania innego przychodu zaliczonego do źródeł przychodów podlegających opodatkowaniu na zasadach określonych w art. 27 ustawy o PIT. Mimo że 13. emerytura jest przychodem opodatkowanym, to ustawa mówi wprost, że nie wpływa ona na prawo do renty socjalnej. Pan Piotr zachowa prawo do renty socjalnej, mimo że otrzyma trzynastkę.
Stosowane inne przepisy
W sprawach nieuregulowanych w niniejszej ustawie stosuje się przepisy właściwe dla świadczeń będących podstawą do wypłaty trzynastek, a więc w przypadku trzynastki wypłacanej przez ZUS – przepisy ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 353). Wyjątek dotyczy art. 136 tej ustawy. Zgodnie z nim w razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenia określone ustawą, świadczenia należne jej do dnia śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z którymi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku – małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. Osoby te mają prawo do udziału w dalszym prowadzeniu postępowania o świadczenia, nieukończonego wskutek śmierci osoby, która o te świadczenia wystąpiła. Roszczenia o wypłatę tych świadczeń wygasają po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenia przysługiwały, chyba że przed upływem tego okresu zgłoszony zostanie wniosek o dalsze prowadzenie postępowania. Zasada ta nie będzie miała więc zastosowania w przypadku wypłaty trzynastki.
Podobnie będzie w przypadku analogicznego art. 46 ustawy z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 586), jak również art. 47 ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 723). W przypadku rolników zastosowanie będą miały przepisy ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 266).
Zasady zwrotu
Jak wskazano wyżej, do trzynastki będą miały zastosowanie przepisy określone w ustawie emerytalnej, w tym dotyczące jej zwrotu określone w art. 138 ustawy. W związku z tym, że większość uprawnionych do trzynastki otrzyma ją z ZUS, przepisy te będą miały największe znaczenie. Zgodnie z art. 138 osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest zobowiązana do ich zwrotu. I tak, za nienależnie pobrane świadczenia ustawa emerytalna uznaje:
  • świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba je pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
  • świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą;
  • świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.
Może się więc zdarzyć, że trzynastka zostanie wypłacona, choć świadczenie podstawowe zostanie uznane za nienależne albo gdy np. nie przysługiwało 31 marca. ZUS nie może jednak żądać zwrotu świadczenia bezterminowo. Ustawa emerytalna wskazuje, że organ ma prawo żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane. W pozostałych przypadkach okres ten wydłuża się do lat trzech.
Zgodnie jednak z ust. 6 organ może odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, zmniejszyć wysokość potrąceń lub zawiesić dokonywanie tych potrąceń na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. Ustawa jednak nie precyzuje, co oznaczają „szczególnie uzasadnione okoliczności”. Orzecznictwo wskazuje (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 13 lutego 2018 r., sygn. akt III AUa 220/17), że wśród okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 138 ust. 6 można wymienić np. brak majątku, z którego możliwe byłoby dochodzenie zwrotu świadczeń; ustalenie, że w przypadku zwrotu świadczeń osoba zobowiązana lub osoby pozostające na jej utrzymaniu zostałyby pozbawione niezbędnych środków utrzymania; ciężką chorobę powodującą niezdolność do pracy/niepełnosprawność osoby zobowiązanej, członka jej rodziny lub innej osoby pozostającej na jej utrzymaniu; wiek osoby zobowiązanej; zdarzenia losowe (kradzież, wypadek, pożar, powódź, inne klęski żywiołowe) powodujące szczególne trudności w sytuacji materialnej osoby zobowiązanej. ©℗